تبيين خردگرايي «ابن سينا» در روند ابداع نقوش هندسي تزيينات وابسته به معماري (مورد مطالعاتي: پنج آرامگاه سلجوقي)

An Explanation of Avicenna’s Rationalism in the Process of Inventing Geometric Patterns in the Architectural Decoration (Case Study: Five Tombs of the Seljuk)

بيان مسئله: نقوش سنتي عنصر جدايي‌ناپذير معماري سنتي ايراني_ اسلامي، معناگرا، نمادپردازانه و بهره‌مند از اصول هندسه و رياضيات است. اوج شكوفايي اين تزيينات در ايران مقارن با سلجوقيان و حاصل توجه روزافزون به علم، فلسفه و هنر بوده است. بي‌ترديد گفتمان علمي و فلسفي متداول در هر دورة تاريخي بر ساير عرصه‌هاي اجتماع، از جمله فرهنگ و هنر تأثيرگذار است؛ فلسفة خردگراي اسلامي كه با انديشه‌هاي ابن‌سينا اوج گرفته از اين دست است. وي معتقد است «ابداع» به كمك «حواس باطني» يا «قواي نفس»، به ويژه قوة عقل، صورت مي‌گيرد. لذا در روند خلق نقوش سنتي وجه پنهان خردگرايي مي‌تواند مورد مداقه قرار گيرد. هدف پژوهش: اين پژوهش به دنبال تحليل و تبيين وجوه پنهان خردگرايي در روند خلق نقوش هندسي در تزيينات وابسته به معماري دورة سلجوقي است؛ تا در نهايت به تبيين نظريه‌اي در باب ابداع خردگرايانة نقوش هندسي بر پاية نظريات ابن‌سينا منجر شود. لذا پژوهش با طرح اين پرسش كه در فرآيند خلق نقوش هندسي در تزيينات وابسته به معماري آرامگاهي دورةسلجوقي، مؤلفه‌هاي خردگرايي ابن‌سينا چگونه قابل تبيين است، آغاز شده است. روش پژوهش: اين پژوهش از نوع بنيادي بوده و گردآورى داده‌ها به روش كتابخانه‌اى_اسنادى و مشاهده‌اي و ارائة يافته‌ها به طريق توصيفى_تحليلى صورت گرفته، بدين منظور نقوش و گره‌هاي هندسي به كار رفته در تزيينات پنج بناي آرامگاهي دورة سلجوقي به صورت هدفمند انتخاب شده است. نتيجه‌گيري: طراحي و كاربرد نقوش در تزيينات معماري آرامگاهي دورة سلجوقي، برمبناى نظريات ابن‌سينا روندي از جنس«ابداع» و «خردگرايانه» است. به عبارتي تعامل قواي نفس با يكديگر، راهبر طراحي و ايجاد نقوش هندسي از مرحلة مشاهدة اشيا و اجرام در طبيعت، تجزيه و تركيب آنها در قوة خيال و سازماندهي و ايجاد طرح و نقش در قوة عقل بوده و چون صور از جنس عقل است، موجب معرفت انساني و درك متقابل مخاطب مي‌شود. همچنين وحدت و انسجام اجزاي تشكيل‌دهندة بنا، با نقوش و آرايه‌ها حفظ‌شده، و با تدبيري عقلاني، هماهنگي و سازماندهي لازم جهت رسيدن به كمال مطلوب انجام پذيرفته است.

Problem statement: Traditional motifs as an integral element of traditional Iranian-Islamic architecture are spiritual, symbols benefiting from the principles of geometry and mathematics. with the Seljuk’s reign over Iran and resulted from their increasing attention to science, philosophy, and art. Undoubtedly, the scientific and philosophical discourse prevalent in each historical period affects other aspects of society, including culture and art such as the Islamic rationalist philosophy that culminated in Avicenna’s thought of the subject. He believes that “invention” has come up with “internal senses” or “faculties of the soul”, especially the faculty of reason. Therefore, the hidden aspect of rationalism can be deliberated in the process of creating traditional motifs. Research objectives: The current article aims at analyzing and explaining the hidden aspects of rationalism in the process of creating geometric motifs in Seljuk architectural decorations; which will eventually lead to the explanation of a theory on the rational invention of geometric motifs based on Avicenna’s theories. Therefore, the current paper starts with posing the question of how the components of Avicenna’s rationalism can be explained in the process of creating geometric motifs in Seljuk tomb architecture. Research method: This is basic research. Data were collected from library sources and observational documents. This is a descriptive-analytical essay. Thus, geometric motifs and knots have been deliberately selected in the decorations of the five Seljuk tombs. Conclusion: The design and application of motifs in the architectural decorations of the Seljuk period, based on Avicenna’s theories, are an “innovation” type and “rationalistic” process. In other words, the interaction of the faculties of the soul is the guide for designing and creating geometric motifs from the stage of observing objects in nature, analyzing and combining them in the faculty of imagination, and organizing and creating designs and motifs in the faculties of reason. The rational feature of the images contributes to human knowledge and mutual understanding by the audience. Also, the unity and coherence of the components of the building have been maintained through motifs and designs, and the necessary rational planning, coordination, and organization have been done to achieve the desired perfection.