كليدواژه :
وقف , صفويه , سازمان فضايي , خيابان , چهارباغ , فضاي شهري
چكيده فارسي :
بيان مسأله: نهاد وقف تحت تأثير وجود بارگاه ملكوتي حضرت رضا (ع) نقشي جدي در سازمان فضايي شهر مشهد در ادوار مختلف به خصوص عصر صفوي داشته است ليكن، اين موضوع به دليل دشواري در بازنمايي سازمان فضايي شهري اعصار گذشته كمتر بررسي شده است.
اهداف پژوهش: پژوهش حاضر قصد دارد با بازنمايي سازمان فضايي شهري در عصر صفوي و بررسي موقوفات شهر مشهد در اين دوره، به تبيين تأثيرات نهاد اجتماعي-اقتصادي وقف بر سازمان فضايي شهر بپردازد.
روش پژوهش: ابتدا با استفاده از نقشه‌ها، اسناد و كتب تاريخي نقشة سازمان فضايي شهري مشهد در عصر صفوي ترسيم‌شده و در گام بعد با بررسي منابع و وقفنامه‌هاي تاريخي، 45 موقوفه قابل شناسايي در نقشه جانمايي و در نهايت موقعيت اين موقوفات در نسبت با سازمان فضايي شهري تحليل شد.
نتيجه‌گيري: نتيجه نشان مي‌دهد مهمترين تغييرات وقف پاية شهر مشهد در عصر صفوي احداث خيابان اصلي به نام «چهارباغ(خيابان)»، «ميدان (صحن) عتيق» و دو دروازه بالاخيابان و پايين‌خيابان است. سازمان شهري شامل فضاهاي شهري، شبكة معابر اصلي شهر، كانونهاي فعاليتي، منظر و نشانه‌هاي شهري، اندام‌هاي طبيعي، ساخت اجتماعي-فرهنگي و ساخت سياسي-امنيتي را به طور جدي توسط تغييرات وقف‌پايه دگرگون شده است. تغييرات وقف‌پايه ضمن حفظ ارتباط ارگانيك با ساختار كهن، ساختار شمالي-جنوبي شهر را به راستاي شرقي-غربي تغيير مي‌دهد و كانونهاي فعاليتي و عناصر شاخص مقياس شهري و فراشهري از قبيل كاربري‌هاي آموزشي، مذهبي، بهداشتي، اقامتي و تجاري (كه عمدتاً وقف بوده‌اند) را در اين محور سامان مي‌دهد. اين تغييرات دسترسي حرم مطهر به دو دروازة جديد و ارگ حكومتي را تسهيل كرده و دو كريدور بصري منحصر به فرد با چهار نشانة شاخص ايجاد مي‌كند.
چكيده لاتين :
Problem statement: Under the influence of Imam Reza (AS) holy shrine, the Waqf institution has played a serious role in the spatial organization of Mashhad in different periods, especially in the Safavid era, but this issue has been less studied due to the difficulty in representing the urban spatial organization of previous eras.
Research objective: The present study intends to explain the effects of the Waqf socio-economic institution on the spatial organization of the city by representing the urban spatial organization in the Safavid era and examining the endowments of Mashhad in this period.
Research method: First the map of Mashhad urban spatial organization in the Safavid era was drawn based on maps, documents, and historical books, and in the next step, by examining historical sources and endowment letters, 45 identifiable endowed properties were located in the map and finally the location of these endowed properties in the relationship with the urban spatial organization were analyzed.
Conclusion: The result shows that the most important endowment-based change of the city of Mashhad in the Safavid era is the construction of the main street called “Chaharbagh (Khyaban)”, “Atiq Square” and two gates of Bala Khyaban and Paeen Khyaban. Urban spatial organization, including urban spaces, the arterial network of the main city, centers of activity, urban landscape and landmarks, natural organs, socio-cultural structure, and political-security structure, has been seriously transformed by endowment-based changes. Endowment-base changes while maintaining the organic connection with the old structure, changing the north-south structure of the city to the east-west direction structure. It organizes the centers of activity and the key elements of the urban and metropolitan scale, such as educational, religious, Sanitary, accommodational, and commercial land uses (which have been mainly endowed) in this axis. This has facilitated access to the holy shrine to the two gates and Arg-e shahi, making the two unique visual corridors and creating four significant landmarks.
