بررسي گستره كاركرد عقل در فهم معارف دين اسلام بر مبناي آيات و روايات

رابطه عقل و دين و ميزان دخالت عقل در دين از جمله مباحثي است كه به‌ويژه در دوران تجدد به تأسي از مدرنيته غربي به‌جدّ در جوامع اسلامي مطرح شده و مجادلات بسيار برانگيخته است. افراط در تعريف نقش گسترده عقل كه گرته‌برداري از تفكر متجدد غربي است به آسيب‌هايي جدي در فرهنگ اسلامي منجر شده است. در اين ميان بررسي توان عقل بشري در فهم حقايق ديني ضروري است. از اين‌رو مسئله مقاله حاضر، بررسي گستره كاركرد و ميزان كاربرد عقل بر مبناي آيات، روايات و سخنان انديشمندان ديني است. در اين تحليل با تبيين دو حيطه عام و خاص استعمال عقل در درك معارف ديني، ماهيت هر يك از اين وجوه عمومي و اختصاصي بررسي مي‌شود. سپس كاركرد اختصاصي آن در دانش فقه به عنوان يكي از ادله اربعه بر محور قاعده ملازمه عقل و شرع تحليل مي‌شود. بر اساس منابع اصلي دين اسلام (آيات قرآن و روايات معصومان) و نيز نگرش عالمان ديني، نقش عام و خاص عقل در فهم عمومي و اختصاصي دين، محدود به حدودي است كه منابع ديني تعيين كرده‌اند. از اين‌رو با وجود آيات و رواياتي كه نقش عقل در آنها به طور برجسته مطرح شده و نيز قاعده ملازمه عقل و شرع كه خود نمايانگر جايگاه رفيع عقل در فهم آموزه‌هاي دين و برخي از علل و حكمت‌هاي احكام است، نمي‌توان در همه تعاليم از عقل بهره جست. در واقع، عقل در اموري ناتوان از فهم است كه در اين بخش از آموزه‌ها توصيه دين، تسليم در برابر اوامر الاهي است، حتي اگر با فهم بشري در تعارض باشد.