خوانش منظر خيابان، بالاخيابان و پايين‌خيابان شهر مشهد به‌مثابۀ آستانۀ تشرف به حرم رضوي(ع)

بالاخيابان(خيابان بالاسر) و پايين‌خيابان (خيابان پايين‌پا) نخستين مداخله در مقياس شهري، توسط حكومت صفويه به‌عنوان اولين خيابان شهر مشهد احداث شد و محوري شرقيغربي به مركزيت حرم مطهر ايجاد كرد. اين خيابان همواره در طول تاريخ نقشي مهم در سازمان فضايي شهر و در ذهن شهروندان ايفا نموده و از همين روي، همواره مورد توجه تمام حكومت‌ها بوده است. اما مداخلات صورت‌گرفته طي چند دهۀ اخير (به‌خصوص پهلوي دوم تا امروز)، موجب برهم‌خوردن شاكلۀ بافت، ساختارها، محلات و نظامات حاكم بر آن شده، ساكنان را به‌عنوان بهره‌برداران اصيل بافت، بيرون رانده و موجب بروز معضلات عديدۀ اجتماعي، فرهنگي، اقتصادي و ... شده است. پژوهش حاضر يك مطالعۀ استنباطي است كه با تحليل منابع مختلف در سه دورۀ تاريخي به خوانش منظر بالاخيابان و پايين‌خيابان در شهر مشهد مي‌پردازد. سه دورۀ سنت (قبل از پهلوي): با استفاده از اسناد تاريخي و آثار روشنفكري، پهلوي: با استفاده از اسناد تاريخي و اسناد شهري و بعد از انقلاب اسلامي:‌ با استفاده از اسناد شهري و مصاحبۀ عميق بررسي شدند. بر مبناي رويكرد منظر هدف اين پژوهش كشف نقش «بالا و پايين‌خيابان» در سازمان فضايي شهر مشهد است. با جمع‌بندي مطالعات پژوهش، اين‌گونه استنباط مي‌شود كه تا قبل از شروع مداخلات شهري اولين طرح جامع در دورۀ پهلوي، عناصر تشكيل‌دهندۀ منظر محور مورد مطالعه به‌گونه‌اي هماهنگ، براي هدفي واحد در ارتباط با يكديگر ايفاي نقش كرده‌اند. علي‌رغم بحران به‌وجود آمده و تأثيرات مخرب آن بر صورت و كالبد خيابان در دورۀ معاصر، قدرت ادراكات ذهن و انديشۀ انسان به‌عنوان مخاطب همواره بر ماده غلبه داشته است، به‌طوري كه معناي ذهني آن، يا به عبارت بهتر منظر اين خيابان هنوز تا حدي پابرجا و با مداخلاتي در جهت نقش اصلي آن قابل احياست. نتيجه‌گيري گوياي آن است كه خيابان مورد مطالعه همواره به‌عنوان محوري متعالي در ذهن مخاطبانش ايفاي نقش كرده كه به مفهوم مقدس زيارت پيوند خورده است.