گونه‌شناسي مزارع تاريخي در اقليم گرم و خشك با تكيه بر ويژگي‌هاي كالبدي و كاركردي آن

پيرامون شهرهايي مانند قم، كاشان، اصفهان و يزد در اقليم گرم و خشك ايران محل شكل‌گيري مزارع مسكون تاريخي بيشماري بوده است. اين پژوهش از ميان مزارع شناسايي شده تعداد هفت باب به نام‌هاي سورآباد، عباس‌‌آباد، گَوَرت، طِرازآباد، دولت‌آباد، نصرت‌آباد و قاضي‌بالا را براي بررسي دقيق‌تر انتخاب كرده است. آن‌ها داراي ويژگي‌هاي كالبدي و كاركردي برجسته‌اي هستند و براي شناخت گونه‌هاي مختلف مزارع تاريخي مورد مطالعه قرار گرفته‌اند. مسئله اصلي تحقيق، كمبود آگاهي درباره گونه‌هاي مختلف مزارع تاريخي در اين اقليم است. شناخت نادرست در اين‌باره مي‌تواند تأثير نامناسبي در حفاظت از آن‌ها داشته باشد. هم‌اكنون تعدادي از مزارع در استان‌هاي يزد، قم، اصفهان و پيرامون كاشان و نياسر با نام‌هاي ديگري در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده‌اند و غالباً بدون شناخت كامل درحال مرمت هستند. در اين تحقيق دو پرسش مطرح مي‌شود: 1. مزارع مسكون تاريخي در اقليم گرم و خشك بر چند گونه قابل تقسيم‌بندي هستند؟ 2. ويژگي‌هاي كالبدي و كاركردي مزارع چه تأثيري بر گونه‌بندي آن‌ها دارد؟هدف تحقيق معرفي گونه‌هاي مزارع مسكون تاريخي در اقليم مركزي ايران است و مطالعات ميداني و سندپژوهي در بستر اسناد تاريخي و جغرافياي تاريخي قالب‌هاي اصلي تحقيق را ذيل رهيافت تفسيرگرايي و راهبرد تفسيري تاريخي تشكيل مي‌دهند. اين تحقيق با بررسي ويژگي‌هاي كالبدي و كاركردي مزارع منتخب، از آن‌ها به عنوان معيارهايي براي دستيابي به گونه‌بندي در مزارع استفاده كرده است. ويژگي‌هايي چون 1. موقعيت قرارگيري و نظام دسترسي2. دوره‌بندي تاريخي3. استقرارعناصركالبدي4. ساختار، مصالح و تزئينات 5. نوع مالكيت6. وسعت تقريبي7. نوع محصولات و توليدات زراعي و دامي 8. ويژگي اجتماعي و فرهنگي به عنوان معيارهاي گونه‌بندي مطرح شده‌اند و براساس اين معيارها، گونه‌هايي چون 1.گُله‌اي و يَله2. قاجاري و پهلوي3. دساكر كشتخواني و مجموعه‌هاي كشتخواني4. مجلل و ساده 5. اربابي و رعيتي 6. كبيره (معتبر) و صغيره (كوچك) 7. شتوي و صيفي 8. مسكون و غيرمسكون در مزارع مسكون اقليم گرم و خشك ايران قابل شناسايي هستند. اين پژوهش نشان مي‌دهد كه مزارع تاريخي براساس نوع ويژگي‌هايي كه درآن‌ها وجوددارد، قابل دسته‌بندي و گونه‌بندي هستند. هر ويژگي چه از منظركالبدي و چه از منظركاركردي به معرفي يك گونه منجر مي‌شود.