زيبايي‌شناسيِ ادراكِ بصري در معماري از منظر ابن‌هيثم (موردپژوهي: مسجد جامع اصفهان)

ابن‌هيثم در رساله المناظر، با روشي مبتني بر فرآيندِ ادراكِ كيفياتِ بصريِ شيءِ مرئي، »زيبايي « را تبيين كرده‌است كه ديدگاهي خاص و متفاوت از آراي رايج فلاسفه و انديشمندان آن اعصار به‌حساب مي‌آيد. ايشان زيبايي را حاصل تعامل 22 كيفيتِ بصري در فرآيند ادراك مي داند كه نقش هر يك از كيفيات بصري در اين فرآيند، يكسان نيست. بعضي كيفيات مانند نور و رنگ به‌تنهايي، بعضي ديگر در تركيبِ باهم و بعضي هم با قرارگيري در تناسبي كلي، باعث خلق زيبايي مي‌شوند. در اين پژوهش، فرآيند ادراك و آراي زيبايي‌شناسانه ابن‌هيثم تحليل و نقش آن در معماري بررسي شد. در راستاي تبيين بهتر موضوع و تدقيق در نتايج، مسجد جامع اصفهان با پيشينه بيش از هزار سال تاريخِ معماري، مورد مطالعه قرارگرفت. پژوهش از نوع كيفي و به روش توصيفي تحليلي است. بدين منظور، ابتدا اطلاعات حاصل از مطالعات كتابخانه اي و منابع اسنادي، مورد بررسي قرارگرفت؛ و سپس با رويكرد تطبيقيِ موردمحور، زيبايي از منظر ابن‌هيثم در مسجد جامع اصفهان، تحليل و ارزيابي شد. طبق آراي ابن‌هيثم، قواي ظاهري و باطني نفس، هر دو در فرآيند ادراك نقش دارند و اين ادراك در سه سطح حسي، معرفتي و استدلالي، حاصل مي‌گردد. ادراكِ‌حسيِ پديده‌هاي مرئي با حسِ بينايي صورت مي‌پذيرد. ادراكِ معرفتي و ادراكِ استدلالي در ادامه ادراكِ حسي مي‌آيد و براساس نوع كيفيتِ بصريِ قابلِ ادراك و نياز مخاطب به انجام تمييز، قياس و تأمل در اشيا و استفاده از قوه ذهن و حافظه در فرآيند ادراك، انجام مي‌شود. نتايج بدست آمده، مشخص مي‌كند كه ابن‌هيثم ماهيت زيبايي را نه مطلقا عيني يا ذهني، بلكه تركيبي از عين و ذهن مي‌داند. همچنين، ايشان مراتب مختلفي از ادراك را مطرح مي‌نمايد كه با توجه به زمانِ فرآيندِ ادراك، به‌صورت ادراكِ اجمالي (درآنِ‌واحد) يا ادراكِ تأملي (با دِرَنگ) است و با ميزان آشناييِ مخاطب با شيءِ قابلِ ادراك و استفاده وي از قدرتِ تحليلِ ذهني رابطه دارد. در معماري به واسطه ارتباط مخاطب با بنا، مبحث زيبايي و ادراك اهميت زيادي دارد. آگاهي معماران با فرآيند ادراك، اين امكان را ايجاد مي‌كند تا در فضاي معماري با استفاده از سطوح و مراتب مختلف ادراكي، باعث تعامل و توجه بيشتر مخاطب با بنا گردد. از طرفي، كيفيات بصري موجود در فرآيند ادراك، قابل تعميم در معماري بوده و مي‌تواند به تحليل زيبايي‌شناسي اثر، كمك‌‌‌نمايد.