مقايسه و بررسي آراء بلاغي عبدالقاهر جرجاني و فخر رازي در مبحث تقديم و تأخير (با تأكيد بر نفي شمول و شمول نفي)

تفاوت نگاه انديشمندان مسلمان در حوزه دانش بلاغت سبب شد تا نظريه‌پردازان با رويكردهاي مختلف خود به تعريف مقوله‌هاي بلاغت بپردازند. تا جايي‌كه بلاغت‌دانان از يك مقوله بلاغي تعريفي متفاوت ارائه داده‌اند. زمينه‌ها و پيامدهاي بعضي از اين رويكردها در بلاغت عربي با جدايي بلاغت از ذوق ادبي و اتخاد رويكرد عقل‌گرايانه انكار ناپذير است. در پرتو اهميت مسأله كه اختلاف در شيوه تحقيق دانشمندان حوزه بلاغت است، مقاله حاضر مي‌كوشد به روش توصيفي – تحليلي به مقايسه و نقد ديدگاه عبدالقاهر جرجاني (471 هـ) و فخر رازي (606 هـ) با تكيه بر رويكرد كلامي – فلسفي رازي در مبحث تقديم و تأخير با تأكيد بر باب سلب عموم و عموم سلب بپردازد. نتايج بررسي حاكي از اين است كه دو بلاغت‌دان در تعريف عموم سلب هم عقيده و در سلب عموم تعريف يكساني ارائه نداده‌اند؛ به گونه‌اي در نگاه كلي مي‌توان گفت كه پيامد رويكرد كلامي – فلسفي رازي در ضعيف بودن استنباط او از كلام جرجاني نمايان است و علت آن، تناقض‌گويي‌هايي است كه وي در تعريف دلالت التزامي دارد و اينكه در نفي عموم ملزم به پذيرش ذوق مي‌شود كه شالوده اصلي مباني نظري جرجاني است، اين روش او باعث شد از سلب عموم تعريف‌هاي چندگانه و متناقضي داشته باشد. از سويي ديگر، آياتي در قرآن وجود دارند كه با نظر جرجاني در نفي شمول سازگاري ندارند.