تصوير ايرانيان از كرگدن با نگاهي به شعر فارسي

كرگدن گرچه حيوان بومي ايران نبوده است، اما ايرانيان به سبب همسايگي با هند و ارتباط با چين و شمال آفريقا، كه از زيستگاه‌هاي اصلي اين جانور بوده‌اند، از دير باز با آن آشنايي داشته‌اند. نشان اين آشنايي را مي‌توان در متون مختلف، از جمله متن‌هاي جغرافيايي و جانورشناختي، و همچنين ادبيات فارسي بازيافت. با وجود اين، به سبب اندك‌شمار بودن كرگدن، بُعد مسافت زيستگاه‌هاي آن و موارد معدود مشاهدۀ مستقيم حيوان، در منابع مختلف با روايات متنوع و متفاوتي دربارۀ كرگدن مواجهيم. اين تنوع گاه موجب شده است هيئت كلي اين حيوان چنان ترسيم شود كه گويي با جانداري جز كرگدن مواجهيم. تنوع در نامگذاري‌ها نيز با اين چندگانگي همراه شده و آن را تقويت كرده است. در اين مقاله مي‌كوشيم از خلال متون علمي و ادبي كهن، تصويري را كه ايرانيان از اين حيوان داشته‌اند بررسي كنيم. يكي از يافته‌هاي اصلي ما آن است كه به گواهي دسته‌اي متون و تصاوير، برخي ايرانيان در برخي ادوار، كرگدن را پرنده‌اي عظيم‌الجثه مي‌پنداشته‌اند. ما كوشيده‌ايم روند شكل‌گيري اين باور را با توجه به ويژگي‌هاي زيستي‌اي كه پيشينيان براي كرگدن قائل بوده‌اند پي بگيريم و نشان دهيم كدام تصورات در پديد آمدن اين باور نقش داشته‌اند. براي اين كار، جز منابع فارسي، از متن‌هايي كه به زبان عربي اما در حوزۀ فرهنگ ايراني نگاشته شده‌اند نيز بهره برده‌ايم. همچنين به اين نكته پرداخته‌ايم كه برخي تصويرسازي‌هاي موجود از كرگدن در شعر فارسي، همچون باهم‌آيي فيل و كرگدن و مضادت اين دو با هم، نه برساختۀ تخيل آفرينندگان اين متن‌ها، بلكه برگرفته از منابعِ مرتبط با جانوران در فرهنگ‌هاي كهن هستند و با جستجو در اين منابع مي‌توان پيشينۀ اين گونه تصاوير را بازيافت و قدمت آن‌ها را نشان داد. همچنين مي‌توان نشان داد انگاره‌هاي جانورشناختي كهن چه اندازه حاصل آميزش متوني با خاستگاه‌هاي گوناگون و تعاملات علمي و فرهنگي تمدن‌هاي پيشين بوده‌اند.