عدالت و قانون در انديشۀ تجددگرايان متقدم در ايرانِ عصر قاجار

در انديشۀ قانون‌خواهي ايرانيانِ عصر قاجار، يكي از مفاهيمي كه در كنار قانون به آن توجه شده بود «عدالت» است. قانون در معناي جديد آن نسبت وثيقي با عدالت داشت و اين موضوعي نبود كه از ديد تجددگرايان ايراني آن دوره پنهان بماند. اين پژوهش با بهره‌گيري از روش هرمنوتيك قصدگراي اسكينر به‌دنبال پاسخ به اين پرسش است كه در انديشۀ تجددگرايان ايراني عصر قاجار چه نسبت‌ها و برداشت‌هايي ميان قانون و عدالت وجود دارد؟ بر اين مبنا «زمينۀ» فكري آن‌ها «تجدد»، «انگيزۀ» ايشان «قانون» و «نيت»‌شان «عدالت» بود. در اين ميان در دو مورد نخست همساني ميانِ آن‌ها زياد بود اما در «نيت» عدالت ديدگاه‌هايِ مختلفي وجود داشت. ملكم و طالبوف به «قانون به‌مثابۀ عدالت» توجه داشته و نيز ديدگاهِ «نهادي» به عدالت داشتند. مستشارالدوله از يك‌سو به «برابري و قانون» و از سوي ديگر به «هماوردي شرع و قانون» و عدالت توجه داشت و آخوندزاده را مي‌توان متنقد اصلي هرگونه نسبت ميان «هماوردي قانون و شرع» و عدالت دانست، چرا كه ديدگاه او نسبت به عدالت و قانون تنها بر مبناي نگاه مدرن و ليبراليستي آن بود.