ارزيابي عملكرد دانه ژنوتيپ هاي سويا در محيط هاي مختلف با استفاده از پارامترهاي آماري و روش‌هاي گرافيكي GGE باي‌پلات

مقدمه و هدف: شرايط محيطي و به خصوص تفاوت طول روز ناشي از عرض جغرافيايي مهمترين عامل محيطي در تعيين سازگاري ژنوتيپ هاي سويا در اقليم هاي متفاوت مي باشد. پاسخ متفاوت ژنوتيپ ها به شرايط مختلف محيطي نتيجه اثر متقابل ژنوتيپ و ژنوتيپ × محيط است. ارزيابي اثر متقابل ژنوتيپ × محيط براي افزايش كارايي برنامه هاي اصلاحي و انتخاب ارقامي كه در دامنه وسيع تري از محيط هاي متفاوت عملكرد دائمي بالايي داشته باشند ضروري است. مواد و روش ها: تعداد 23 ژنوتيپ سويا با دو ر قم شاهد (صبا و امير) در سه منطقه گرگان، ساري و مغان در قالب طرح بلوك‌هاي كامل تصادفي در سه تكرار در سال زراعي (1398-1397) مورد ارزيابي قرار گرفتند. عملكرد دانه ژنوتيپ ها براي هر منطقه بطور جداگانه مورد تجزيه واريانس قرار گرفت و براي كليه مناطق تجزيه واريانس مركب انجام گرفت. از آماره‌هاي تك متغيره ضريب رگرسيون، واريانس انحراف از رگرسيون، واريانس پايداري شوكلا و اكووالانس ريك براي ارزيابي ميزان پايداري عملكرد دانه ژنوتيپ‌ها استفاده شد. به منظور تحليل بهتر اثرات متقابل ژنوتيپ با مكان از تجزيه مدل GGE باي پلات استفاده گرديد. يافته ها: تجزيه مركب داده‌ها حاكي از معني‌دار بودن اثر مكان، ژنوتيپ و اثر متقابل ژنوتيپ × مكان براي عملكرد دانه بود. بر اساس پارامترهاي پايداري محاسبه شده، ژنوتيپ G18 داراي عملكرد بيشتر از ميانگين كل، اكووالانس ريك و واريانس پايداري شوكلا پايين‌تر، ضريب رگرسيون معادل يك و كمترين واريانس انحراف از خط رگرسيون بود. ژنوتيپ هاي G16 و G23 نيز به ترتيب در رتبه بعدي قرار داشتند. نتايج فوق در تجزيه باي‌پلات نيز مورد تاييد قرار گرفت. بررسي همزمان اثر ژنوتيپ و اثر متقابل ژنوتيپ در محيط با خط متوسط عملكرد محيطي (AEC) از باي پلات نشان داد ژنوتيپ‌هايي نزديك به خط AEC شامل G22، G23 و G17 در برهمكنش نقش كمتري داشته و جزو پايدارترين ژنوتيپ‌ها محسوب مي‌شوند. همچنين ژنوتيپ‌هاي G18، G16 و امير جزو ژنوتيپ‌هايي با پايداري متوسط محسوب مي‌شوند. نماي برداريGGE باي‌پلات نشان ‌داد محيط‌ها به دو و ژنوتيپ‌ها به سه گروه تفكيك شدند. در اولين گروه محيطي (مغان و گرگان) ژنوتيپ‌هاي G2، G15 و G18 بيشترين عملكرد را داشتند. در دومين گروه محيطي (ساري) ژنوتيپ G1 بيشترين عملكرد را داشت. ژنوتيپ‌هاي G9، G13، G10 و G8 در هيچ يك از محيط‌ها برتر نبودند و كمترين متوسط عملكرد را در تمامي محيط‌ها داشتند. نتيجه گيري: ژنوتيپ G18 (Charleston × Sari) نوسانات كمتري را در محيط‌هاي مورد آزمايش نشان داد و با ميانگين عملكرد 3421 كيلوگرم در هكتار در جايگاه مناسبي نسبت به ساير ژنوتيپ‌ها قرار داشت و مي‌توان از آن در برنامه‌هاي اصلاحي آتي استفاده نمود.