نظريۀ صرفۀ نظّام و الگوواره هاي حاكم بر آن

چيستي اعجاز قرآن كريم، از قرن سوم قمري، به طور جدي مورد توجه انديشمندان معتزلي قرار گرفت. صرفه يكي از نظرياتي است كه برخي از معتزلۀ بغداد نظير نظّام براي بيان يگانگي قرآن كريم مطرح كردند. هدف از اين پژوهش پاسخ به اين سوال است كه در قرن سوم، چه الگوهايي دانشمندان معتزلي را به بحث درباره اعجاز قرآن كريم و به طور خاص نظريه صرفه هدايت كرد. به اين منظور از روش تحليل پارادايم كوهن استفاده شد و ضمن شناسايي الگوهاي غالب، رابطۀ ميان نظريۀ صرفه و الگوهاي موجود مورد بررسي قرار گرفت. نتايج پژوهش نشان‌دهنده وابستگي و تأثيرپذيري متقابل بين پارادايم ها و گفتمان‌هاي غالب بر بافت جامعه اسلامي در آن زمان است. بررسي‌هاي تاريخي ديگر نيز نشان مي‌دهد كه رويارويي گفتمان مرجعيت علمي قرآن كريم با پرسش هاي گفتمان جديد، زمينه بروز پارادايمي را ايجاد كرد كه منجر به بحث در مورد چيستي وجه يگانگي قرآن كريم شد. افزون بر اين، نظّام با گرايش به الگوي ارسطويي، ايده خود را در باب اعجاز قرآن كريم، در تقابل با طرفداران الگوي افلاطوني تشريح كرد و قدمت و تعبير افلاطوني از جايگاه قرآن را منتفي دانست. او همچنين بر اساس الگوي علم يوناني، وجود هرگونه اعجوبه ‌در متن كلام الله را انكار كرد و براي صورت گفتاري اعتبار بيشتري قائل شد.