تحليلي بر گونه‌شناسي شكلي حياط‌هاي گودال باغچه در فلات مركزي ايران؛ مطالعة موردي: خانه‌هاي سنتي يزد

An Analysis of the Formal Typology of Sunken Courtyards in the Central Plateau of Iran Case Study: Traditional Houses of Yazd

گودال‌باغچه يكي از گونه‌هاي معماري زيرزميني و از عناصر مهم فضايي در خانه‌هاي سنتي يزد مي‌باشد. اين عنصر معماري در پاسخ به نيازهاي مختلف اقليمي، كاركردي و كالبدي شكل گرفته است بطوريكه امكان زيست خانواده در دل زمين به دور از هرگونه تابش مستقيم خورشيد در فصل تابستان و زندگي در پناه خاك را در فصل زمستان فراهم مي‌آورد. با وجود مطالعات گسترده درباره گودال‌باغچه و ويژگي‌هاي كالبدي و فضايي اين عنصر معماري، پژوهش‌هاي كمتري درباره گونه‌شناسي شكلي گودال‌باغچه صورت گرفته است. هدف از اين تحقيق بررسي نقش و كاركرد فضاي گودال‌باغچه، دلايل شكل‌گيري اين عنصر فضايي در گذر زمان و شناسايي و تحليل گونه‌هاي شكلي متفاوت گودال‌باغچه در خانه‌هاي سنتي يزد مي‌باشد. پرسش پژوهش اينكه؛ چه نوع گونه‌شناسي شكلي در حياط‌هاي گودال‌باغچه‌دار در خانه‌هاي سنتي شهر يزد وجود دارد؟ پارادايم مورد استفاده در اين تحقيق كيفي و روش مورد استفاده، توصيفي تحليلي مي‌باشد. روش گردآوري اطلاعات اين جستار، به صورت ميداني و اسنادي (كتابخانه‌اي) است. در اين پژوهش تعداد چهل نمونه از خانه‌هاي سنتي يزد مورد بازديد اوليه و بررسي ميداني دقيق قرار گرفت. با توجه به سطح تراز حياط‌ها و حضور عناصر فضايي گودال‌باغچه، هشت خانه از ميان خانه‌هاي موجود كه داراي گودال‌باغچه بوده است مورد گزينش و حياط‌هاي گودال‌باغچه در خانه‌هاي مربوطه از منظر كمي و كيفي مورد بررسي قرار گرفت. در ميان انواع گونه‌شناسي در معماري، اين پژوهش با تكيه بر گونه‌شناسي شكلي به مطالعه و تحليل نمونه‌هاي انتخابي حياط‌هاي گودال باغچه در شهر يزد پرداخته است. با استخراج مولفه‌هاي موثر در گونه‌شناسي شكلي، به انتخاب چهار مولفه كه نقش موثرتري در اين گونه‌شناسي شكلي داشته، پرداخته است. در نهايت گونه‌شناسي شكلي فضاهاي گودال‌باغچه از چهار منظر موقعيت استقرار گودال‌باغچه، هندسه گودال‌باغچه، چگونگي سازماندهي فضاهاي همجوار گودال‌باغچه و در پايان از منظر عمق گودال‌باغچه و سطح تراز اين عنصر فضايي مورد تحليل و استنتاج قرار‌گرفت.

The sunken courtyard is one of the spatial types of underground architecture and an important spatial element of traditional dwellings in the city of Yazd. This spatial element is formed in response to a variety of factors, including climatic, functional, and physical requirements. In addition, it allows a family to live in the heart of the earth in the summer, away from direct sunshine, and in the winter, under the protection of the soil. Despite substantial research on the physical and spatial characteristics of subterranean courtyards, little is known about their formal typology. The purpose of this research is to investigate the significance and function of sunken courtyards in traditional Yazd dwellings, as well as the causes for their genesis and their formal typology. This is a qualitative study and the descriptive-analytical methodology was employed. This paper’s data was gathered through a field survey and documents. In this study, 40 traditional houses in Yazd with pit courtyards were surveyed. Following that, eight houses were chosen based on the level of the yards and the spatial features of sunken yards, and were analyzed based on formal typology. As a result, many typologies based on four different themes were presented, including the geometry of sunken courtyards, their location in houses, the organization of spaces around pit yards, and the depth of sunken yards.