بررسي تطبيقي ويژگي‌هاي بصري، الگوهاي هندسي و كاربرد گره‌چيني چوبي در خانه‌هاي تاريخي درميان

A Comparative Study of Visual Properties, Geometric Patterns and Applications of Girih Wood-workings in the Historic Houses of Darmiyan

يكي از هنرهاي سنتي مرتبط با معماري، گره‌چيني است كه بر اساس ساختار و اجزاء در فضاهاي مختلف مورد استفاده قرار گرفته و در غناي فضاي معماري نقش مؤثري دارد. هدف از اين تحقيق، بررسي تطبيقي ويژگي‌هاي بصري و الگوهاي تزئيني آثار گره‌چيني در معماري سنتي منازل مسكوني تاريخي است. دوره تاريخي اين آثار شامل دوره افشاريه، قاجار، و اوايل دوره پهلوي است كه همگي در شهر درميان در استان خراسان جنوبي واقع هستند بر اين اساس نگارندگان در پي پاسخ به اين پرسش‌ها بودند كه ويژگي‌هاي بصري آثار گره‌چيني در خانه‌هاي تاريخي منطقه درميان چيست و مقايسه تطبيقي خانه‌ها، از حيث كاربرد و نقوش، حائز چه نكاتي در هنر گره‌چيني معماري مسكوني منطقه درميان است. مقاله حاضر از نظر شيوه نگرش و پرداختن به مساله، توصيفي- تحليلي و از نظر شيوه انجام، تحليل محتواست. در اين پژوهش 5 اثر از خانه‌هاي تاريخي درميان شامل خانه توكلي، خانه عبدالعظيم‌بيك نوزاد، خانه عبداله‌بيك مسينايي، خانه عبداله‌خان رفيعي و خانه مهدي‌خان رفيعي كه داراي تزئينات گره‌چيني هستند مورد مطالعه قرار گرفته و نقوش گره‌چيني در معماري اين خانه‌ها از ديدگاه بصري و الگوي طراحي بررسي گرديد. نتايج اين پژوهش نشان مي‌دهد بيشتر گره‌چيني‌ها از نوع مشبك و كمترين تعداد از نوع توپر مي‌باشد. متنوع‌ترين گره‌چيني‌ها را مي‌توان در خانه مهدي‌خان رفيعي مشاهده كرد كه علاوه بر دارا بودن يك اثر گره‌چيني تركيبي توپُر-مشبك كه در نوع خود منحصر بفرد است، از گره‌چيني در ساخت نرده، ارسي، درب و پنجره استفاده شده است. رايج‌ترين كاربرد گره‌چيني در معماري مسكوني خانه‌هاي مورد مطالعه، به كارگيري گره مشبك در بازشوها (پنجره‌) است. اين نوع گره‌سازي علاوه بر تامين نور و حفظ جريان باد، به دليل به‌كارگيري در فضاي تابستان‌نشين طبقه‌ي بالاي عمارت، موجب حفظ محرميت فضاي خصوصي بنا شده است. از نظر تطبيق كميت و كيفيت آثار گره‌چيني با دوره تاريخي هر بنا نيز مي‌توان اين نكته را بيان نمود كه هر چه خانه‌ها از قدمت تاريخي بيشتري برخوردار هستند، تعداد و كيفيت آثار از تنوع و كاربرد بيشتري در معماري مسكوني برخوردار است. لذا در خانه‌هاي متعلق به اواخر افشاريه مانند خانه عبداله‌بيك مسينايي و خانه مهدي‌خان رفيعي، از هنر گره‌سازي به طور گسترده‌تر و پركاربردتري از خانه‌هاي قاجاري (خانه عبدالعظيم‌بيك نوزاد) و پهلوي (خانه توكلي) استفاده شده است. داده‌هاي پژوهش حاكي از آن است كه دست‌كم 11 نوع گره مختلف در خانه‌هاي مورد مطالعه قابل شناسايي است. پركارترين و متنوع‌ترين هندسه نقوش را در ساخت ارسي‌ خانه توكلي و خانه مهدي‌خان رفيعي مي‌توان مشاهده نمود. به علاوه، پركاربردترين هندسه، گره هشت و چهار است. بر اساس نتايج پژوهش حاضر، پركاربردترين گره، گره هشت و چهار و پركاربردترين آلت؛ مربع، سِلي و ترنج تند مي‌باشد. زمينه گره در بيشتر آثار مربعي، ولي كادر آن مستطيل مي‌باشد. همچنين خانه مهدي‌خان رفيعي واجد متنوع‌ترين نوع گره‌سازي هم از حيث هندسه نقوش و هم از حيث كاربرد و استفاده از گره در معماري داخلي است.

One of the traditional arts related to architecture is Girih wood working which is used in different spaces based on structure and components, and therefore has an effective role in the richness of the architectural space. This paper is the output of a comparative study of visual features and decorative patterns of Girih wood workings in traditional architecture of historic residential houses. The historical period of these works includes the Afshar, Qajar, and early Pahlavi, all of which are located in the city of Darmiyan in the province of South Khorasan. The present article is descriptive-analytical in terms of attitude and approach to the problem and content analysis in terms of method. In this study, five historical houses including Tavakoli, Abdul Azim Beyk, Abdullah Beyk, Abdullah Khan and Mahdi Khan Houses which possess wooden Girih decorations have been studied. The results of this study show that most of the girih are of mesh type and the least number are of solid type. The most diverse girih can be seen in the house of Mehdi Khan Rafiei. The most common application of girih in the residential architecture of the studied houses is the use of mesh girih in the openings (windows). This type of girih, in addition to providing light and maintaining wind flow, has maintained the privacy of the private space due to its use in the summer living space on the second story of the mansion. In terms of matching the quantity and quality of girih works with the historical period of each building, it can be said that the more historical the houses are, the more variety and quality of works there is in residential architecture. Therefore, in the houses belonging to the late Afshar dynasty, such as the house of Abdullah Beyk and the house of Mehdi Khan Rafiei, the art of girih has been used more widely than the houses of Qajar (Abdul Azim Bayk) and Pahlavi (Tavakoli). The research data indicate that at least 11 different types of girih can be identified in the studied houses. The most prolific and diverse geometry of the designs can be seen in the construction of Tavakoli and Mahdi Khan Rafiei Houses. In addition, the most widely used geometry is girih naming “eight and four”. According to the results of the present study, Mehdi Khan Rafiei house has the most diverse type of girih making both in terms of geometry of designs and in terms of application and use of girih in interior architecture.