بررسي تطبيقي عقل در ديدگاه ابوالعلاي معري و سنايي غزنوي

A Comparative Study of Reason from Viewpoint of Abū al-ʿAlāʾ al-Maʿarrī and Sanai Ghaznavi

عقل همواره يكي از مهم ترين و بحث بر انگيزترين مقولات در ميان فيلسوفان، دانشمندان، حكيمان، عارفان و شاعران بوده است. يكي از دلايل مهم اختلاف در تعريف عقل، مفهوم چندگانه و متفاوت آن در ميان فرهنگ ها، ملت ها و نژادهاي گوناگون است كه شعر به عنوان عنصر اصلي تبليغ و گسترش فرهنگ، در گذشته محل چالش ها و بحث هاي متفاوت و گاه هم راي در باره عقل بوده است.در اين مقاله كه به روش تحليلي - توصيفي و بر پايه منابع كتابخانه اي است: تلاش شده است مقوله عقل با همه آنچه دربر مي گيرد در اشعار ابوالعلاي معري، شاعر بلند آوازه عرب و حديقه الحقيقه سنايي غزنوي، شاعر نام آشناي ايراني، بررسي شود. آنچه در اين پژوهش معيار اصلي قرار گرفته است بررسي عقل با همه زير مجموعه هايش در شعر دو شاعر بوده است:چرا كه در ديوان سنايي گاه عقل يادآور خرد ايراني و قداست آن، گاه عقل معاش و بيشتر عقل در معناي ديني و كلامي آن را شامل مي شود. از دستاوردهاي اين پژوهش است كه عقل با تمام ظرفيت خود در ديوان دو شاعر در بيش از بيست مورد با مضموني يكسان يا نزديك به هم به كار رفته است و در دو مورد كه خرد در مقابل دين و همچنين بد گماني به خرد است، نقطه مقابل يكديگر قرار گرفته اند. گفتني است كه ابوالعلا بيشتر عقل را در مفهوم عقل معاش به كار مي گيرد: اما سنايي عمدتا از عقل در معناي عقل ديني و كلامي و عاملي براي درك حقايق و زندگي معنوي سخن مي گويد.

The reason has always been one of the most significant and controversial subjects among philosophers, scientists, mystics, and poets. The reason has been defined in many different ways because of its multiple concept and dissimilar meanings among different cultures, nations, and races. As the main means of cultural development in the past, philosophical debates on reason have been flourished in poetry, as well as many other challenges. This research, which is conducted based on analytical-descriptive method and library sources, aims to study the concept of reason and the realm of intellect in general, in the poems of Abu al-'Ala al-Ma'ari, the famous Arab poet, and Hadiqat al Haqiqa by Sanai Ghaznavi, a well-known Iranian counterpart. The main theme of the research is the study of reason in the poetry of the aforementioned poet. In Sanai’s Book of Poetry, reason is sometimes referred to as Persian wisdom and its sacredness while it is often considered as common sense or covers religious and theological meaning. This research tries to cover the concept of reason by its all significations. The findings reveal that there are more than twenty common concepts regarding the reason. Also, the poets have different views when the reason is the concept against of religion and wisdom is found in doubting. It is worth mentioning that Abu al-'Ala mostly uses reason in the terms of worldly intellect, but Sanai speaks highly of reason in the sense of religious and theological wisdom and a motive for understanding truths and spiritual life.