زمينه ها و علل واگرايي اجتماعي جامعه اسلامي در بغداد عصر آل بويه

The fields and causes of social divergence of Islamic society in Baghdad during the era of Al-Buye

بغداد، پايتخت چند فرهنگي دولت عباسيان در حالي در سال 334 قمري از سوي آل بويه (ح 321-447ق) گشوده شد كه اقوام و مذاهب گوناگوني در آن مي زيستند. چيرگي بويهيان بر اين شهر، كفه ي قدرت را به سوي مذهب شيعه و مليت ايراني بالا برد و مناسبات قومي-مذهبي را با دگرگوني اساسي روبرو نمود. نسل اول پادشاهان بويهي گرچه مناسبات دولتي را ذيل برنامه كلي تعاملات قومي و مذهبي تعريف مي كردند، اما از پديدآمدن زمينه هاي واگرايي اجتماعي، جلوگيري مي نمودند. اما نسلهاي بعدي فرمانروايان آل بويه، چون گذشته قدرت لازم را نداشتند از اين رو به رغم روحيه مداراي مذهبي در ميان اين حاكمان، ناآرامي هاي اجتماعي در حوزه تحت سلطه آنان فزوني يافت. علت به معناي آن چيزي است كه از وجودش چيز ديگري (معلول) حاصل شود. زمينه نيز در لغت به معناي سطح و متن هرچيز مي باشد. به عبارت ديگر علل يا عوامل بيشتر ناظر به كنشگران انساني كه با كنش هاي خود تاثيراتي بر روند حوادث مي گذارند دانست و زمينه ها كه داراي ابعاد تاريخي، اجتماعي، اقتصادي و..باشند و به نوعي بسترها و پس زمينه هاي خلق پديده ها تلقي گردند.پژوهش حاضر با رويكردي توصيفي- تحليلي و بر مبناي نظريه «واگرايي جوامع پوياي چند فرهنگي-چند مذهبي» در پي پاسخ به چيستي مهم ترين زمينه ها و علل واگرايي اجتماعي جامعه اسلامي در دوران آل بويه است. يافته ها نشان مي دهند، زمينه هاي واگرايي اجتماعي در اين دوره عبارت بود از: «نبود عقلانيت ديني»، «ناآگاهي در ميان مردم»، «جمعيت ناهمگون» و «پويايي اقليت هاي ديني». و علل واگرايي نيز به ترتيب اين موارد بودند: «نبود امنيت»، «تقابل فكري تشيع آييني و اهل حديث»، «نزاع هاي قومي»، «فريب افكار عمومي» و «حوادث طبيعي».

Baghdad, the multicultural capital of the Abbasid state, was opened in 334 AH by the Buyids (327-447 AH), while various ethnic groups and religions lived there. The Buyids domination of this city raised the sphere of power towards the Shiite religion and the Iranian nationality and faced a fundamental change in the ethnic-religious relations. The first generation of Buyid kings, although defining state relations under the general program of ethnic and religious interactions, prevented the grounds for social divergence. But the next generations of Buyid rulers, because they did not have the necessary power like past, despite the spirit of religious tolerance among these rulers, social unrest increased in the area under their control. The present study seeks to answer what is the most important context and causes of social divergence of Islamic society in the time of Al-Buye with a descriptive-analytical approach and based on the theory of "divergence of dynamic multicultural-multireligious societies". The findings show that the fields of social divergence in this period were: "lack of religious rationality", "ignorance among the people", "heterogeneous population" and "the dynamism of religious minorities". The causes of divergence were: "lack of security", "intellectual confrontation between religious Shiites and hadith scholars", "ethnic conflicts", "deception of public opinion" and "natural events".