تحليل تغييرات مكاني‌فضايي رفتار مشاركتي روستاييان در اجراي طرح انتقال آب از چاه‌نيمه‌ها به اراضي كشاورزي سيستان

Analysis of Local-Spatial Changes in Rural Participatory Behaviors for the Implementation of Water Transfer Plan from Half-Wells to Agricultural Lands in Sistan Area

طرح مسئله: در سال‌هاي اخير كاهش يا توقف جريان آب ورودي رودخانة هيرمند به منطقة سيستان، وقوع خشكسالي‌هاي پي‌درپي، خشك‌شدن تالاب هامون و بسته‌شدن مرز، شرايط بسيار نامطلوبي را براي معيشت مردم سيستان ايجاد كرده است؛ به طوري كه موجب مهاجرت بسياري از روستاييان به ديگر نقاط ايران شده است. در اين زمينه پروژة ملي انتقال آب با سيستم‌هاي نوين آبياري از چاه‌نيمه‌ها به اراضي 46 هزار هكتاري در دشت سيستان به‌منظور نگهداري جمعيت و پايداري منطقه تصويب و اجرا شد. تجربيات گذشته نشان مي‌دهد بسياري از طرح‌ها بدون مشاركت مردم با شكست روبه‌رو خواهند شد. هدف: پژوهش حاضر ضمن تحليل تغييرات مكاني‌فضايي رفتارهاي مشاركتي روستاييان، ميزان مشاركت آنان را در اجراي پروژة انتقال آب سنجيده است. روش: جامعة آماري پژوهش شامل تمامي روستاهاي واقع در محدودة واحد عمراني هامون 4 است كه از اين بين با استفاده از فرمول كوكران تعداد 20 روستا به‌صورت تصادفي انتخاب شد. براي تجزيه‌وتحليل داده‌ها، از آمار توصيفي و استنباطي (آزمون‌هاي Scheffe و T) در نرم‌افزار SPSS و براي مقايسة توأمان تغييرات مكاني‌فضايي مشاركت روستاييان در اجراي طرح از تركيب مدل فرايند تحليل سلسله‌مراتب فازي (FAHP) و تكنيك تحليل رابطة خاكستري (GRA) در محيط GIS استفاده شد. نتايج: ميزان مشاركت روستاييان در مؤلفه‌هاي مختلف نشان مي‌دهد در روستاهاي بالادست و پايين‌دست به ترتيب بيشترين ميزان مشاركت با ميانگين‌هاي 43/2 و 82/3 مربوط به مؤلفه‌هاي تدقيق كاداستر و تصميم‌گيري و هم‌فكري است. برآيند كلي شاخص‌هاي پژوهش نشان مي‌دهد سطح مشاركت در روستاهاي بالادست كم و در روستاهاي پايين‌دست متوسط است. درواقع با فاصله‌گرفتن روستاهاي پايين‌دست از چاه‌نيمه‌ها و انشعابات اصلي رودخانه‌ها و جريان آب‌هاي سطحي و نزديك‌شدن به شعاع 14–23 كيلومتري انتهايي سكونتگاههاي روستايي، ميزان مشاركت روستاييان به علت تأثير ديدگاه عدالت‌محوري در توزيع و دسترسي عادلانه‌تر حق‌آبه نسبت به گذشته (از راه كانال‌ها و نهرهاي سنتي) پررنگ‌تر است.

In recent years, decreasing or stopping the inlet flows of Hirmand River to Sistan area, successive droughts, drying of Hamoon Wetland, and closing of the border have all provided very poor conditions for people’s livelihoods in Sistan Area so that many villagers have migrated to other parts of Iran. In this regard, the irrigation plan of 46,000 hectares of the agricultural lands of Sistan Plain through the national project of water transfer from half-wells with modern irrigation systems was approved and implemented to maintain the population and sustainability of the area. Nevertheless, based on the past experience, many projects were found to have failed without people's participation. Objective: The present study aimed to measure the villagers’ levels of participation in the implementation of the water transfer project besides analyzing the local-spatial variations of their participatory behaviors. Method: The statistical population of this research included all the villages within the construction unit of Hamoon 4. Using Cochran's formula, 20 villages were randomly selected. For data analysis, descriptive and inferential statistics (Scheffe and T tests) were used in SPSS software and a combination of Fuzzy Analytic Hierarchy Process (FAHP) approach and the Gray Relationship Analysis (GRA) technique was utilized in the GIS environment to compare the local-spatial variability of rural participation in the project implementation. Results: The villagers’ participation levels based on various components showed that the highest rates of participation in the upstream and downstream villages were related to the components of "Cadastral scrutiny" and "decision-making and consensus" with the means of 2.43 and 3.82, respectively. The overall results of the study indicated low and average levels of participation in the upstream and downstream villages, respectively. In fact, the level of rural participation was higher than in the past due to the impact of a justice-oriented view on the fairer distribution of and access to water through traditional canals and streams. This issue had been realized by the downstream villages getting away from the half-wells, main tributaries of rivers, and surface water currents and approaching the radius of 14-23 km to the end of rural settlements.