شريعتي و روش ديالكتيك؛ تقليد يا نوآوري

Shariati and the dialectical method; Imitation or innovation

روش عمده در فلسفه و علوم انساني تا اواسط قرن نوزدهم، روش تبييني علي-معلولي بوده است. با طرح جديد هگل از تاريخ، روش ديالكتيك در علوم انساني جايگاهي ويژه يافت. هگل با استفاده از بن‌مايه‌هاي ديالكتيك يوناني كه در ساحت انديشه متوقف مي‌شد، ديالكتيك را با تحولاتي در راستاي تحليل تاريخ و وقايع اجتماعي به‌كار برد. ماركس نيز با رويكردي ماترياليستي، به تحليل ديالكتيكال تاريخ پرداخت. شريعتي يكي از نخستين كساني بود كه اين روش را در ايران مطرح نمود. هدف ما در اين مقاله مشخص كردن ميزان تقليد و نوآوري شريعتي در مفهوم ديالكتيك است. از همين رو با روشي كتابخانه‌اي، به واكاوي مفهوم ديالكتيك در انديشه ايشان پرداخته‌ايم. از نظر شريعتي منطق ارسطو ذهني و انتزاعيست. شريعتي كاربست اين روش در عالم اسلام را مانع تحولات و پيشرفت‌هاي علمي مي‌داند. عليرغم تأثير شريعتي از ماركس در منظومه فكري خود، روش او تفاوت‌هاي عمده‌اي با ديالكتيك ماركسيستي و هگلي دارد. شريعتي هم با ابتناي ديالكتيك بر آگاهي مخالف است و هم با ابتناي آن بر ماترياليسم. علاوه بر اين او ضرب دوم ديالكتيك را جدا و بيرون از ضرب اول تعريف مي‌كند و ضرب سوم را نيز حاصل جمع تز و آنتي‌تز نمي‌داند. در تحليل شريعتي از تاريخ و انسان، ضرب اول و دوم ديالكتيك، جريان خير و شر هستند كه در تقابل با يكديگر، تاريخ و انسان را متحول مي‌كنند و در نهايت نيز با پيروزي جريان حق اين مبارزه به نقطه پايان خويش مي‌رسد.

Major method in philosophy and humanities until the middle of the nineteenth century was the causal method of explanation. With Hegel's new design of history, the dialectical method found a special place in the humanities. Hegel used dialectics with developments in the analysis of history and social events, using Greek dialectical principles that stopped at the field of thought. Marx also took a materialist approach to the dialectical analysis of history. Shariati was one of the first to introduce this method in Iran. Our aim in this article is to determine the extent of Shariati's imitation and innovation in the dialectical sense. Therefore, in a documentary way, we have analyzed the dialectical concept in his thought. According to Shariati, Aristotle's logic is mental and abstract. Shariati considers the application of this method in the Islamic world as an obstacle to scientific developments. Despite Maxr influence on Shariati his system of thought, his method differs significantly from the Marxist and Hegelian dialectics. Shariati opposes both dialectics on the basis of consciousness and materialism on the basis of it. In addition, he separates the second multiplication of dialectics and defines it outside the first multiplication, and does not consider the third multiplication as the sum of theses and antitheses. In Shariati's analysis of history and man, the first and second multiplications of dialectics are the flow of good and evil, which, in contrast to each other, transform history and man, and finally, with the victory of the right current, this struggle reaches its end.