مسجد تاريخي سنگ بست برگي نو از معماري غزنوي

Historical Mosque of Sangbast, A New Leaf of Ghaznavid Architecture

شهر تاريخي سنگ‌بست در مجاورت روستاي سنگ‌بست در شمال فريمان واقع شده است. با عنايت به ارزشمند بودن اين مجموعۀ تاريخي، اين نخستين پژوهش نظام‌مند باستان‌شناسي است كه تاكنون انجام پذيرفته است. اهميت و وسعت محوطه ايجاب مي‌كند كه انجام پژوهش باستان‌شناسي در يك بناي مشخص از اين مجموعۀ وسيع، با هدف معلوم انجام شود؛ بنابراين، مهم‌ترين بناي اين شهر منحصربه‌فرد تاريخي، يعني مسجد جهت انجام گمانه‌زني جهت بررسي ويژگي‌هاي معماري آن انتخاب گرديد. طبق شواهد و اطلاعات موجود در متون تاريخي اين مسجد در زماني ساخته شده است كه سبك معماري خراساني رو به افول و سبك معماري ايرانيِ رازي رو به گسترش بود؛ لذا ضرورت داشت به اين پرسش پاسخ داده شود كه مسجد سنگ‌بست با تفكر معماري شيوۀ خراساني ساخته شده يا شيوۀ رازي؟ و يا تركيبي از هر دو سبك در آن اجرا شده است؟ اين پژوهش به روش توصيفي تاريخي-تحليلي، مبتني‌بر كاوش‌هاي باستان‌شناسي و مستندات و مطالعات كتابخانه‌اي انجام شده است؛ گمانه‌هاي واقع‌در ضلع جنوبي و قبلۀ مسجد نشان‌داد مسجد مذكور داراي يك ايوان با جرزهاي قطور و رفيع و شبستاني در طرفين آن است. در مقابل محراب، منبر مسجد قرار دارد كه احتمالاً منبر قرون اوليۀ اسلام تخريب شده و در قرن 8ه‍.ق. منبري جديد با مصالح آجر و گچ ساخته شده است. به‌نظر مي‌رسد مسجد تاريخي سنگ‌بست تا اوايل دورۀ صفوي كه رو به افول گذاشته، بارها مرمت شده است. ويژگي‌هاي معماري پلان بنا نشان مي‌دهد كه شباهت به آثار شيوۀ خراساني دارد، اما تزئينات كتيبه‌هاي كوفي گچ‌بري، و كوفي آجرتراشي، تعيين‌كنندۀ اصالت معماري ايراني سبك رازي است؛ لذا مي‌توان مسجد تاريخي سنگ‌بست را بنايي از دوران گذر از معماري سبك خراساني به رازي دانست.

The historic city Sangbast is located near the village of Sangbast in the north of Fariman. Given the value of this historical complex, this is the first systematic archaeological research to be conducted to date. The importance and size of the site creates that archaeological research can be done in a specific building of this large complex with a specific purpose. Therefore, the most important building of this unique historical city, namely the mosque, was selected to conduct speculation to study its architectural features. According to the evidence and information in the historical texts, this mosque was built at a time when the Khorasanian architecture style was declining and the Razi Iranian architectural style was expanding. Therefore, it was necessary to answer the question whether the Sangbast mosque was built with the architectural thinking of Khorasanu style or Razi style? o‎r is a combination of both styles implemented in it? This research has done by descriptive-historical-analytical method based on archeological excavations and library documents and studies. Speculations located on the south side and the qibla of the mosque showed that the mosque has a porch with thick, high and naves on both sides. In front of the Mehrab, there is a pulpit of the mosque, which was probably destroyed in the earlt centuries of Islam, and in the 8th century AH, a new pulpit was built with bricks and plaster. It seems that the historic Sangbast mosque restored many times until the early Safavid period, when it was in decline. The architectural features of the building plan show that it is similar to the works of Khorasani style, but the historical mosque of Sangbast can be considered as a building from the tradition period from Khorasani to Razi style architecture.