تدوين سناريوهاي توسعه پايدار اكولوژيكي منطقه كلان‌شهري مشهد با رويكرد آينده‌نگاري منطقه‌اي

The formulation of Ecologically Sustainable Development Scenarios of Mashhad Metropolitan region using regional foresight approach

افزايش تغييرات و تحولات سريع جهاني موجب افزايش عدم ‌قطعيت‌هاي آينده و در نتيجه پيچيدگي مسائل و دشواري تصميم‌گيري و برنامه‌ريزي در عرصه‌ي حفاظت از محيط‌زيست و پايداري اكولوژي شده است. آينده‌نگاري منطقه‌اي به‌عنوان رويكردي جديد، نقش مهمي‌ در بحث‌هاي اكولوژيكي ايفا كرده و با استفاده از ابزارهاي متنوع انساني و فناورانه، درك مناسبي از وقايع احتمالي آينده فراهم مي‌كند. در اين راستا، هدف اين پژوهش تدوين سناريوهاي فضايي منطقه كلان‌شهري مشهد از منظر پايداري اكولوژيكي و با استفاده از رويكرد آينده‌نگاري منطقه‌اي است. اين پژوهش از نوع كاربردي بوده و از نظر ماهيت و روش كار پژوهش تحليلي- توصيفي است. داده‌هاي موردنياز پژوهش، تركيبي از داده‌هاي كيفي و كمي بوده كه از راه مطالعات اسنادي و پيمايشي (مصاحبه با خبرگان) گردآوري ‌شده‌اند. براي تحليل داده‌ها و شناخت عوامل كليدي از روش تحليل ميك‌مك زبان‌شناختي فازي به‌وسيله‌ي نرم‌افزار اف‌ال ميك‌مك و براي تحليل و تدوين سناريوها از روش تحليل ريخت‌شناسي و نرم‌افزار مورفول استفاده ‌شده‌است. نتايج پژوهش بيانگر تأثيرگذاري 11 عامل كليدي «فقر علمي‌ در برنامه­ريزي بلندمدت منطقه»، «خلأ قانوني و كم‌توجهي به اجراي ضوابط و مقررات نظارتيِ كنترل از سوي مراجع ذي‌ربط»، «نبود يكپارچگي سياستي در برنامه‌ريزي»، «استقرار بيش ‌از حد صنايع در دشت مشهد (محور قوچان- مشهد)»، «مهاجرت»، «گسترش خطوط حمل‌ونقلي (راه و ترابري)»، «درآمد ناپايدار شهرداري‌هاي منطقه»، «كشت و آبياري غيراصولي محصولات كشاورزي»، «بهره‌برداري بي‌رويه از معادن»، «فناوري» و «نبود اعتماد كافي به مشاركت مردم و ناديده گرفتن نقش سازمان‌هاي مردم‌نهاد» بر توسعه فضايي اكولوژيك منطقه كلان‌شهري مشهد بوده است. هم‌چنين، بر اساس يافته‌هاي پژوهش، منطقه كلان‌شهري مشهد از نظر توسعه فضايي با پنج سناريو محتمل با احتمال معني‌داري بالاي 4.1 رو‌به‌رو خواهد شد. هريك از اين سناريوها با استفاده از مؤلفه‌هايي چون «درصد احتمال وقوع»، «مقدار اينرسي» و «درجه مطلوبيت هر سناريو» با يكديگر مقايسه شده‌اند، درنهايت، نيز سناريو سوم (اكوتوپيا) به‌عنوان سناريو مطلوب و برتر منطقه انتخاب شده‌است. اين سناريو از شرايط رو‌به‌رشد و مطلوب‌تري نسبت به ساير سناريوها برخوردار بوده‌ و فرض‌هاي تشكيل‌دهنده آن حاكي از حركت تدريجي عامل‌هاي كليدي توسعه فضايي منطقه به سوي توسعه منطبق بر اصول اكولوژيك دارد.

The increase in changes and rapid global reformations have boosted uncertainty toward the future and thus complexity of problems and difficulty in decision-making and planning in the fields of environment preservation and ecology sustainability. Regional foresight, as a brand new approach, plays an important role in ecological issues which can provide a sound understanding of what might happen in the future based on various human and technology measures. Based on these facts, the present study aims at the formulation of spatial scenarios based on ecologic sustainability in Mashhad metropolitan region through the regional foresight approach. This research is an applied one and it is descriptive-analytic in nature and method. The data and information required for the research are a combination of qualitative and quantitative data collected through documentary and survey studies (interviewing experts). Fuzzy Linguistic Mic Mac by FL MicMac software was used to analyze data and identifying key factors and Morphological analysis and Morphol software were used to analyze and formulate the scenarios. The results of the study indicate the impact of 11 key factors: "academic defects in the long-term planning of the region", "legal drawbacks, inattention to regulation and law enforcement by the relevant authorities", lack of policy integration in planning”, "Over-Establishment of Industries in the Mashhad Plain (Axar-Quchan-Mashhad)", "Migration", "Expansion of Transport Lines (Roads and Transportation)", "Unstable income of regional municipalities", "Irregular cultivation and irrigation of agricultural products", "Unauthorized exploitation of mines", "Technology" and "Insufficient trust in public participation and ignoring the role of NGOs" on ecological development of Mashhad metropolitan region. Also, according to the research findings, Mashhad metropolitan region will be faced with five possible scenarios with a significant probability of 4.1 in spatial development. Each of these scenarios is compared using components such as "probability percentage", "inertia value" and "degree of utility of each scenario", and finally the third scenario (Ecotopia) is selected as the optimal scenario of the region. This scenario was growing and more favourable than other scenarios, and its assumptions indicate the gradual movement of key factors of spatial development in the region based on ecological principles.