جامعه شناسي تاريخي و ارزيابي انتقادي خوانش سكولاريستي از اخباريان

مجموعه پژوهش‌هاي اخباري‌شناسي اعم از مخالف و موافق، اين نكته را مفروض گرفته‌اند كه آموزه‌هاي بنيادين مكتب اخباري دال بر آن است كه اخباريان با نقش‌آفريني سياسي ـ اجتماعي عالمان دين مخالف بوده‌اند. از نظر مخالفان، نبود نظريۀ سياسي در اين مكتب، علماي اخباري را از ايفاي نقش سياسياجتماعي در برهه‌هاي مهم تاريخي باز داشت. در نقطۀ مقابل موافقان، روي‌گرداني علماي اخباري از ايفاي نقش سياسي در جامعه را مثبت ارزيابي مي‌كنند و با ترسيم چهره‌اي غيرسياسي از آن‌ها نقش تاريخي‌شان را تلاشي براي حفظ سامان اجتماعي و مبارزه با قدرت همه‌جاگير مجتهدان مي‌دانند. به هر حال از اين نظر كه اخباريان هيچ نقش سياسي براي عالم ديني درنظر نمي‌گرفته‌اند، تفاوتي ميان دو گروه به‌ظاهر متعارض وجود ندارد. اين درك از نظريۀ اخباري را مي‌توان خوانش سكولاريستي از اخباريان ناميد. در اين مقاله به روش تحليل متني و با هدف بررسي و سنجش فهم سكولاريستي از نظريۀ اخباري، پس از مرور مختصر آراي برخي از مشهورترين پژوهشگران حوزۀ شيعه‌شناسي، دو تحقيق دانشگاهي نقد و ارزيابي مي‌شود كه به فاصلۀ ده سال از يكديگر و در دو رشتۀ متفاوت تأليف و در دو دانشگاه مختلف دفاع شده‌اند. سيدمحسن آل‌غفور (1379) و روح‌الله اسلامي (1389) به‌رغم تفاوت‌هاي روشي و نظري، هردو در اين فرض و نتيجه‌گيري شريك‌اند كه دلالت آموزه‌هاي مكتب اخباري بر اين است كه عالم ديني نمي‌تواند و نبايد نقش سياسي برعهده بگيرد. مقالۀ حاضر، به‌خصوص با ارجاع به آثار استرآبادي، به اين يافته مي‌رسد كه ادلۀ اين پژوهشگران به‌هيچ‌وجه وافي به مقصود نيست و نمي‌تواند چنين برداشتي از آموزه‌هاي مكتب اخباري را تأييد كند. نتيجه‌گيري نهايي بيانگر آن است كه علماي اخباري نه بيشتر و نه كمتر از ديگر علماي اماميه قائل به نقش‌آفريني سياسي ـ اجتماعي فقها بوده‌اند.