پژوهشي بر مؤلفه‌هاي معماري، معناشناسي كتيبه ها و عناصر تزئيني ملوك «آل كرت» در گنبدخانه مجموعه شيخ جام

مجموعه هاي آرامگاهي، به دليل وجود ويژگي هاي بارز ساختماني، شيوه هاي اجرا و عناصر تزئيني، بخش مهمي از الگوهاي معماري ايران دوره اسلامي را در گروه بناهاي تدفيني به خود اختصاص داده است. با نگرش به اهميت بنيادين اين مجموعه ها ، از ديدگاه علمي، تحقيق و پژوهش در ابعاد مختلف شكل‌گيري و پيدايش و بررسي همه‌جانبه آنها از اهميت فراواني برخوردار است. يكي از مهم‌ترين مباحث ساختاري مجموعه هاي آرامگاهي، تعيين تاريخ دقيق ابنيه و تحولاتي است كه در طول زمان بر كالبد آنها تأثيرگذار بوده است. مجموعه شيخ احمد جام، در شهر تربت‌جام كه بنا به ارادت يا به منظور پيشبرد اهداف حكومتي و سياسي براي يكي از عرفاي خراساني سده پنجم و ششم هجري بنيان گرديده است، در زمره آثار فاخر معماري ايراني و در شمار يكي از با ارزش ترين مجموعه هاي تاريخي ايران، آيينه اي تمام نما از هنر ايرانياسلامي را به نمايش گذاشته و در طول زمان، يكي از كانون‌هاي عمده عرفان و تصوف در شرق ايران و سرزمين خراسان بوده است. علي رغم اين جايگاه و اهميت، تاكنون بسياري از ويژگي‌هاي معمارانه و هنرهاي تزئيني در اين مجموعه ناشناخته و مغفول مانده است. در ميان ابنيه موجود در مجموعه آرامگاهي شيخ احمد جام، بناي گنبدخانه يا خلوتخانه (محل عبادت)، علاوه بر دارا بودن جايگاه عرفاني و معنوي در ميان فرزندان و نوادگان وي، يكي از مهم ترين ويژگي هاي اين بنا وجود كتيبه منحصر به فرد احداثي روايي از ملوك آل كرت هرات و نام شخصيتي به نام « قيماس» در آن است و از طرفي تمركز الگو هاي تزئيني به صورت ديوارنگاره،كتيبه و نقاشي در طرح هاي متنوع كه اهميت گنبدخانه مزار جام را مضاعف نموده است. بنابراين هدف از انجام پژوهش حاضر بررسي و تبيين اجزاء و عناصر معماري اين بنا با امعان نظر به مفهوم و معناشناسي الگوهاي آرايه اي آنها بوده است. اين تحقيقات با هدف نهايي دستيابي به پاسخ اين سوالات به انجام رسيد. (1) آيا بناي گنبدخانه همان خانقاه بي‌پيرايه شيخ احمد جام است كه پس از وفاتش، سلطان سنجر آن را بازسازي نمود؟ (2) چه تو جيهي مي‌توان براي وجود كتيبه‌ها و عناصر تزئيني در فضاي داخلي با مفهوم و معنايي خاص متصور بود؟ (3) آيا كتيبه‌ها و طرح‌ها در يك برهه زماني نگارش و ترسيم شده‌اند؟ با اين وصف، به منظور پاسخ علمي اين پرسش‌ها، روش تحقيق و گردآوري اطلاعات در اين پژوهش، بر پايه مطالعات كتابخانه‌اي، ميداني و بهره‌گيري از نتايج آزمايشگاهي هدف گذاري گرديده و رويكرد آن، توصيفيتحليلي و تطبيقي و مقايسه اي بوده است.