نقد و بررسي مراتب علم الهي از نظر صدرالمتألهين

يكي از مهم‌ترين و پيچيده‌ترين مباحث خداشناسي، علم الهي است كه ريشه در ذات دارد و تا صفات و افعال او امتداد پيدا مي‌كند. بحث مذكور را تحت عنوان مراتب علم الهي در حكمت متعاليه بررسي كرده‌ايم و به اين نتيجه مي‌رسيم كه آنها عبارت‌اند از: الف) عنايت با حدود پانزده ويژگي كه مهم‌ترين آنها عبارت است از علم و عليت و رضاي ازلي الهي به نظام احسن؛ ب) قضاي رباني كه عبارت است از صور عقلي و كلي همه موجودات عالم در صقع ربوبي با ويژگي جمعي، اجمال، بساطت و ابداعي بودن؛ ج) قدر علمي كه عبارت است از صور جزئي و تفصيلي همه موجودات عالم در عالم نفوس فلكي؛ د) قدر خارجي كه عبارت است از صور جزئي مذكور در مواد خارجي. عنايت، فاقد محل است و قضا و قدر داراي محل‌اند؛ محل قضا، قلم اعلا و لوح محفوظ است و محل قدر علمي، قلم غيراعلا و لوح محو و اثبات است و محل قدر خارجي نيز عالم ماده است. صدرالمتألهين به جهت اينكه در علم علاوه بر تجرد عالم، تجرد معلوم را نيز شرط مي‌داند، قدر خارجي را مرتبه اخير علم الهي نمي‌داند، مگر به واسطه قدر علمي كه اين ديدگاه نزد برخي از انديشمندان خالي از اشكال نيست.