بحثي درباره آرايه‌هاي «ضمن‌اللّفظ» و «ترجمه‌اللّفظ» بر مبناي متن نسخۀ خطّي «رسايل‌الاعجاز»

يكي از آثار منثور اميرخسرو دهلوي، كتاب ارزشمند رسايل‌الاعجاز است كه در اوايل قرن هشتم ه.ق به رشتۀ تحرير درآمده است. اين اثر شامل پنج رساله است و موضوع اصلي آن، ترسّل و انشاست. نويسنده ضمن به‌كارگيري فراوان آراستگي هاي ادبي در متن اثر، رسالۀ سوم آن را به بلاغت اختصاص داده است. وي در اين بخش، تصرّفاتي در برخي از صنايع گذشته كرده، برخي از صنايع اين بخش نيز برساختۀ خود اميرخسرو است كه نشان از تبحّر و آگاهي وي در اين حوزه دارد. ايهام يا تخييل، ازجمله صنايع ادبي است كه در اين اثر ارزشمند، داراي جايگاهي ويژه است. رعايت تناسب لفظي و ايهام تناسب، نقش بسزايي در اين متن دارد. به‌كارگيري فراوان برخي از صنايع خاص و نادر، مانند ضمن‌اللّفظ و ترجمه‌اللّفظ در اين اثر كه طبق اذعان مؤلّف، از ابداعات اوست، در مسير هدف رعايت تناسب، قابل توجه است؛ امّا با اندكي دقّت و مقايسه با كتاب‌هاي بلاغي ديگر، پي مي‌بريم كه اين آرايه‌ها گاهي با برخي صنايع مشابه آميخته شده‌ و برخي از آن‌ها پيش از اميرخسرو نيز با اندكي تفاوت، وجود داشته‌اند و اساس آن‌ها در آثار بلاغي سابق مطرح بوده است. نظر به اهميت و جايگاه اين اثر در حوزۀ آثار ادبي نثر مصنوع ، نويسندگان در اين پژوهش بر آن هستند كه ضمن بررسي جايگاه ايهام در اين اثر، برخي صنايع جديد آن نظير ضمن‌اللّفظ و ترجمه‌اللّفظ را مورد نقد و تحليل قرار دهند.