مطالعه شمايل شناسي كتيبه‌هاي بناهاي صفوي سرايان

Iconological study of inscriptions of Safavid monuments in Sarayan

سرايان ازجمله شهرهاي خراسان جنوبي است كه به دليل قرار گرفتن در مسير ارتباطي جادۀ خراسان بزرگ و به‌موجب توسعه و آباداني آن در دوره‌هاي مختلف تاريخي، آثار معماري مذهبي و غيرمذهبي بسياري در خود گنجانده است. در پژوهش حاضر، كتيبه‌هاي بناهاي دوره صفوي سرايان از منظر شمايل‌شناسي مورد مطالعه قرارگرفته است. بدين منظور، نخست، معرفي و دسته‌بندي كتيبه‌هاي صفوي شهر سرايان و سپس، بررسي و تحليل مضامين هر يك از اين كتيبه‌ها، صورت گرفته است. تحليل و كشف زواياي ناشناخته باورها، اعتقادات و جهان‌بيني مستتر در كتيبه‌ها كه باعث شكل‌گيري آن‌ها شده، اصلي‌ترين هدف اين پژوهش است. ازاين‌رو، پرسش اصلي اين پژوهش بدين گونه طرح‌شده است: علل ايجاد كتيبه‌ها و بسترهاي فكري و اجتماعي بانيان و سازندگان، در شكل‌گيري آن‌ها به‌عنوان آثار هنري به‌جاي مانده از دوره صفوي چيست؟ در راستاي دستيابي به پاسخ اين پرسش، 6 كتيبه سنگي مربوط به دوره صفوي شناسايي‌شده كه جامعه آماري پژوهش حاضر را تشكيل مي‌دهد. گردآوري اطلاعات به روش ميداني و كتابخانه‌اي صورت گرفته است. روند تحليل و تفسير آثار با رويكرد شمايل‌شناسي (آيكونولوژي) آروين پانوفسكي صورت گرفته است. نتايج حاصله نشان مي‌دهد كه كتيبه‌ها در كنار جنبه تاريخي، از وجود كاركردي تبليغي هم برخوردار بوده‌اند و گاهي بسان مبلغان مذهبي عمل كرده و ضمن تشويق و ترغيب ناظران، اشاراتي نهفته به تفكرات و عقايد شيعي داشته‌اند. به عبارتي، يكي از مهم‌ترين بسترهاي زمينه‌ساز اين كتيبه‌ها، تلاش آگاهانه در ارائه و ترويج باورهاي شيعي جهت مقابله با همسايگان مهاجم شرقي بوده است.

Sarayan is one of the cities of South Khorasan which due to being located on the communication route of the Great Khorasan Road and due to its development in various historical periods, it has included many religious and non-religious architectural works. In the present research, the inscriptions of the Safavid monuments were studied from an iconological perspective. For this purpose, firstly, introducing and categorizing the Safavid inscriptions in Sarayan city, and then analyzing the contents of each of these inscriptions will be done. The main purpose of this research is to analyze and explore the unknown aspects of beliefs and worldviews that have shaped these inscriptions. Therefore, the main question of this research is as follows: What are the reasons for the creation of the inscriptions and social and intellectual contexts of the creators in their formation as artifacts left over from the Safavid era? In order to answer this question, six stone inscriptions identified from the Safavid period constitute the statistical population of the present study. Data were collected by field and library method. The process of analysis and interpretation of the works has been done by the iconology approach of Erwin Panofsky. The results show that the inscriptions, along with the historical aspects, also had a propaganda function and sometimes acted as religious propagandists, while encouraging observers to have hidden references to Shiite thought and beliefs. In other words, one of the most important underlying contexts of these inscriptions has been the conscious effort to present and promote Shiite beliefs to confront the aggressive Eastern neighbors.