تحليل تطبيقي خمسه‌نگاري در دوره‌هاي پيشين و پسين مكتب هرات

Comparative analysis of illustrated copies of Khamsa of Nizami in the former and late Herat School

خمسهُ نظامي گنجوي از جمله مضاميني است كه مصورسازي آن به دليل توصيفات تصويري دقيق و زيبا و نغز، در مكاتب نگارگري ايران از اقبال گسترده‌اي برخوردار بوده است. يكي از مهمترين اين مكاتب، مكتب هرات تيموري است كه خمسه‌نگاري در هر دو دوره‌ًُ پيشين (عصر شاهرخ تيموري) و پسينِ آن (عصر سلطان حسين بايقرا) اهميت بسيار داشته است. هدف اين پژوهش، مطالعهُ روند تغييرات خمسه‌نگاري اين دو دوره است و بدين منظور به بررسي سه نگاره با موضوع مشابه از نسخ مصور خمسه نظامي محفوظ در موزه ارميتاژ (متعلق به زمان شاهرخ) و خمسه نظامي محفوظ در موزه بريتانيا (متعلق به زمان سلطان‌حسين)، مي‌پردازد. پرسش اين است: وجوه تشابه و تفارق و ويژگي‌هاي كيفي خمسه‌نگاري در دو دوره شاخص پيشين و پسينِ مكتب هرات تيموري (عصر شاهرخ و سلطان حسين بايقرا) چيست؟ نتايج پژوهش بيانگر اين موضوع است كه آثار هر دوره در عين تبعيت از اصول قراردادي نگارگري، بازتاب سليقهُ خالقان و سفارش‌دهندگان و شرايط اجتماعي و نوآوري‌هاي نگارگران آنان نيز هست. نگارگرِ زمان شاهرخ به نظر مي‌رسد فقط به دنبال منعكس كردن ماجراي اصلي داستان در نگاره‌هاي خود بوده درحاليكه نگارگر زمان سلطان حسين‌بايقرا گاهي با افزودن كتيبه‌ها‌ي منقوش و يا با عدم تمركز بر روي موضوع اصلي سعي در انتقال مفاهيمي فراتر از اصل داستان بوده است. ليكن در مجموع ارتقاء سطح كيفيِ تصويرنگاري در نسخ خمسهُ عصر سلطان‌حسين كاملاً مشهود است كه نشان از رونق خمسه‌نگاري و چيرگي استادان مكتب هراتِ پسين دارد. پژوهش حاضر با روش توصيفي-تحليلي و با رويكرد تطبيقي به انجام رسيده و شيوهُ گردآوري اطلاعات كتابخانه‌اي-اسنادي است.

Iranian literature has been the source of inspiration for Iranian painters during different periods and most beautiful and imaginative Persian paintings have been influenced by the wise lyrics of the great poets such as Nizami Ganjavi. He is a grandmaster in lyrical and rich literature and his works are full of allegory and pictorial and accurate senses. On the other hand, one of the most important and effective Iranian painting schools is Herat School and there was increasing attention for illustrating the Khamsa.of Nizami. So this article try to discuss the development of depicted copies of Khamsa of Nizami in former and late periods of Herat School. Also, it explains the artistic characteristics of royal manuscripts which the former one is kept at the Hermitage Museum in Leningrad (the time of Shahrokh Timuri) and late ones are kept in the Library of the British Museum in London (the time of Soltan Hossein Bayghara). The main question of this study is what are the differences and similarities of depicted copies in former and late Herat School? The results of this study show that even though the painters have followed an aesthetic program with clear rules and conventions, their output results also reflect goals of who order artistic works and social situations and their innovations. In former Herat school, it seems, painter has depicted main story in Kamsa Nizami, but in late Herat School, painters have tried to show something more than main story by using extra poems and not focusing on main story. In the comparison, obviously late manuscripts are more artistic and elaborate than former one and show there was more desire for illustrating Khamsa of Nizami at late Herat Timuri. This study done by descriptive_ analytical method and comparative approach. The data are gathered by studying documents and books.