كليدواژه :
آيات مستثنا , اهل‌كتاب , بصره , قتاده , كلبي , مقاتل بن سليمان
چكيده فارسي :
مقاتل بن سليمان، متوفي در قرن دوم هجري، قديمي‌ترين مفسري است كه به صورت بسيار گسترده به بيانِ آيات مستثنا پرداخته؛ تا حدي‌كه در قرون بعدي به عنوان يكي از راويان اصليِ آيات مستثنا شهرت داشته است. او هيچ‌گاه نامي از مشايخ تفسيري‌اش به ميان نياورده و در شهرهاي مختلف از جمله مرو و بصره زيسته است. از اين‌رو بوم تفسيري، مشايخ و روش فراگيري او مبهم است. اما اين پژوهش با تكيه بر قرائن گوناگون، نخست، اثبات كرده كه بوم تفسيري او عراق و به ويژه بصره است. دوم، او به روش غيرسماعي از اساتيد مختلف تفسير آموخته و به همين جهت نامي از آن‌ها نبرده است. سوم، در ميان اساتيد عراقي و حجازي، او در تفسير بيش از همه تحت تأثير قتاده و سپس كلبي بوده و انديشۀ مستثنا ساختن آيات را نيز از آنان وام گرفته است. كاوش در روش مقاتل نشانگر آن است كه او همواره با تكيه بر قرائن خارجي، به ويژه اسباب نزول كه اعتماد فراواني به آن‌ها داشته و پيش فرض‌هاي نادرست تاريخي، به مستثنا بودن بسياري از آيات حكم كرده است. چنان‌كه با توجه به قرائن، انديشۀ نفيِ هرگونه ارتباط پيامبر با اهل‌كتاب در دوران مكه يا هجرت پيامبر پيش از مسلمانان به مدينه يا وقوع جهاد فقط در مدينه و رفتار تسامح آميز با مشركان فقط در دوران قبل از هجرت، مهمترين فرضيه‌هاي مقاتل بوده كه آيات بسياري را به سبب آن‌ها مستثنا كرده است.
چكيده لاتين :
Muqātil ibn Sulaymān (d. 2nd century AH) is the oldest commentator who extensively quoted exceptional verses, so that he became known as one of the main narrators of such verses in next centuries. He did not mention his exegetical masters while living in different cities such as Marv and Basra. As a result, his interpretive school, masters, and method of learning are ambiguous. Based on various evidence, this research proves that his original interpretive school was in Iraq, especially Basra. Moreover, he did not learn interpretations from his masters in an auricular way; therefore, he did not mention their names. In addition, among the Iraqi and Hejazi masters, he mostly was influenced by Qatada and then Kalbī in his commentary, and so he received the idea of excepting verses from them. The discovery of Muqātil’s method shows that he always issued fatwā on the exception of many verses, relying on external evidence, especially the causes of revelation in which he had great confidence, and incorrect historical presuppositions. According to the evidence, the idea of denying any connection between the Prophet (PBUH) and the People of the Book during Mecca era, the migration of the Prophet (PBUH) to Medina before Muslims, the occurrence of jihad only in Medina, and the tolerant dealing with polytheists only before the migration were the most important hypotheses of Muqātil, through which he excepted many verses.
