چكيده فارسي :
بيان مسئله: مضامين كتيبه‌ها در بناهاي صفوي تنوع بسياري داشته و مطالعه اوليه اين آثار نشان مي‌دهد كه هنرمندان عهد صفوي براي نگارش متون مذهبي غالباً از كتيبه‌هاي ثلث و كوفي و براي كتيبه‌هاي غيرمذهبي از قلم نستعليق بهره گرفته‌اند با اين‌حال، اين مورد قطعيت نداشته و كتيبه‌هاي نستعليقي ديده مي‌شود كه حاوي مضامين مذهبي است.
هدف: پژوهش پيش‌رو با هدف شناسايي و دسته‌بندي مضامين مذهبي به‌كار رفته در كتيبه‌هاي نستعليق صفوي صورت پذيرفته است.
روش پژوهش: اين تحقيق بنيادي به روش توصيفي و تحليلي؛ بر پايه مطالعات كتابخانه‌اي و يافته‌هاي ميداني تدوين شده است. تمام نمونه‌هاي در دسترس در بازه زماني حكومت صفوي، مورد مطالعه قرار گرفته و پس از جمع‌آوري داده‌ها اقدام به طبقه‌بندي مضامين مذهبي به‌كار رفته در نمونه‌ها شده است.
يافته‌ها: نتايج نشان مي‌دهد كه در ميان حدود 250 كتيبه نستعليق موجود، 33 اثر كه حدود 31 درصد اين آثار را تشكيل مي‌دهد، حاوي مضامين مذهبي است. اين مضامين در سه گروه قابل دسته‌بندي هستند و به ترتيب فراواني عبارتند از، ذكر و منقبت، آيات قرآن و احاديث. نتايج بيانگر آن است كه آيات قرآن در هيچ موردي، به تنهايي نوشته نشده‌اند. علاوه بر آيات، تنها دو حديث قدسي« لولاك لما خلقت الافلاك و حديث نبوي» و حديث نبوي«انا مدينه العلم و علي بابها » در كتيبه‌ها مورد استفاده قرار گرفته و بقيه نمونه‌ها عمدتاً اشعاري هستند كه به منقبت ائمه با محوريت پيامبر(ص)و حضرت علي(ع) پرداخته‌اند. از جملة اين شاعران مي‌توان به عبدالرحمن جامي، هلالي جغتايي و شيخ بهايي اشاره كرد. درباره فراواني مضموني كتيبه‌هاي مذهبي نستعليق صفوي، نتايج نشان مي‌دهد كه بيشترين تكرار به دعاي « نادعلي » (4 مورد) و حديث «مدينه العلم» (3 مورد) تعلق دارد كه همانا تأييد و تأكيدي بر وجود گرايش‌هاي شيعي در شكل‌گيري اين آثار است.
چكيده لاتين :
Problem Definition: The usage of inscriptions in the Safavid monuments has been expanded and diverse, and the initial study of these works shows that the Safavid artists often used Thuluth and Kufic inscriptions to write religious themes and Nastaliq for non-religious inscriptions. However, this is not certain as Nastaliq inscriptions that contain religious themes exist.
Objective: The present research has been carried out with the aim of identifying and categorizing the religious themes used in Safavid Nastaliq inscriptions. In other words, the main question of this research is that what is the status of religious themes in the Nastaliq inscriptions during the Safavid dynasty?
Research Method: This research follows a descriptive and analytical method. The research data are based on library studies and field findings. The case studies are belonging to the Safavid era in Iran, with all historical monuments being considered in this period. In this research, all available samples were studied and after collecting data, the religious themes used in the samples were classified.
Results: The results of this investigation, based on the study of the contents of about 250 Nastaliq inscriptions in 140 Safavid monument, indicate that 33 of them contain religious themes (about 13%). In other words, about 87% of Nastaliq inscriptions contain non-religious themes. In addition, the results indicate that the religious themes used are as follows: praying phrases (14 items in 19 works), Quranic verses (4 verses in 9 cases), and Hadith (2 hadiths in 5 inscriptions). Also, among the Nastaliq religious inscriptions in Safavid era, the most frequent is the prayer of "Nad Ali" (4 items) and the Hadith "Madinat al-Ilm" (I am the city of the knowledge and Ali is its entranceway) (3 items), which confirms and emphasizes the existence of Shiite tendencies in the formation of the mentioned works.
