پيكرنگاري درمكتب نگارگري آل‌اينجو در سدۀ هشتم (نمونه‌هاي موردمطالعه: نگاره‌هاي نسخ خطي شاهنامه 733ق و سمك عيار)

Character Design in Al-Inju School of Persian Miniature Painting in the Eighth Century (Study Samples: Shāhnāmeh 733 AH and Samak-e Ayyār Illustrated Manuscripts

بيان مسئله: در ميان مكاتب نگارگري، آثار نگارگري به‌جا مانده از مكتب شيراز قرن هشتم هجري قمري به‌دليل حفظ سنت‌هاي هنري ايران باستان و رويكرد بياني آن‌ها، شاخص و منحصر به فرد هستند. با توجه به اين موضوع كه تركيب‌بندي نگاره‌ها بر اساس چيدمان پيكره‌ها از ويژگي‌هاي اصلي مكتب نگارگري شيراز در دوره آل‌اينجو بوده، اين پژوهش با هدف مطالعه و مقايسۀ شيوۀ شخصيت‌پردازي در نگاره‌هاي دو نسخۀ خطي به‌جا مانده از مكتب شيراز، يعني سمك عيار با 80 نگاره و شاهنامۀ 733 ه.ق. با 52 نگاره، علاوه بر پاسخ به اين پرسش كه شخصيت‌پردازي و طراحي پيكره‌ها در نگاره‌هاي مكتب آل‌اينجو چه خصوصياتي داشته، به وجوه اشتراك و افتراق نگاره‌هاي اين دو نسخه پرداخته است. هدف: مقاله حاضر با هدف شناخت و بررسي شخصيت‌پردازي در نگارگري مكتب شيراز به مطالعه بصري دو نسخۀ خطي شاهنامه 733 (سنت پترزبورگ) و نسخۀ خطي سمك عيار (آكسفورد) خواهد پرداخت. روش پژوهش: اين پژوهش از نظر ماهيت داده‌ها، كيفي بوده و از منظر هدف، بنيادي است. جمع‌آوري اطلاعات به شيوۀ كتابخانه‌اي انجام شده است. در نگارش و تدوين اين پژوهش از ابزارهاي گوناگوني از جمله مشاهده و سياهۀ وارسي استفاده شده است. يافته‌ها: شخصيت‌ها در نگاره‌هاي مورد بررسي را مي‌توان بر اساس جايگاه اجتماعي به شش گروه پادشاهان، زنان درباري، زنان غير درباري، زنان عيار، ملازمان و جنگجويان تقسيم كرد. نتايج اين پژوهش حاكي از آن است كه هر كدام از اين گروه‌هاي شش‌گانه در پيروي از قراردادهاي بصري از منظر نوع تن‌پوش و حالت قرارگيري در نگاره‌ها تفاوت‌هايي دارند و نحوه و محل قرارگيري شخصيت‌ها در نگاره‌هاي دو نسخه نشان ‌دهندۀ ويژگي‌هاي شخصيتي و جايگاه اجتماعي آن‌ها در هر داستان است. چنانچه شكل ظاهري و نوع طراحي شخصيت‌هاي انساني در هر دو نسخه يكسان است؛ اما شيوۀ برخورد نگارگر با شخصيت‌ها در هر نسخه متفاوت است. نگارگر نسخۀ خطي سمك عيار براي اشخاص عالي‌رتبه، از جمله پادشاهان فضاي بيشتري در نگاره در نظر گرفته است. او پادشاهان را چه نيكو و چه ظالم، نشسته بر تخت ترسيم كرده؛ اما نگارگر نسخۀ خطي شاهنامۀ 733ه.ق. تخت را محلي براي نشان دادن ظلم شاهانه در نظر گرفته است. پادشاهان در اين نسخۀ خطي بر تخت تكيه نزده‌اند، مگر آنكه در جبهه شر قرار گرفته باشند.

Problem Definition: Among the schools of miniature paintings, those paintings left from the Shiraz school of the eighth century AH are significant and unique due to the preservation of the artistic traditions of ancient Iran and their expressive approach. Considering that the composition of the paintings based on the arrangement of the figures was one of the main features of the Shiraz school of miniature painting in the Al-Inju period, this study aimed to study and compare the method of characterization in the paintings of two illustrated manuscripts left from the Shiraz school, namely Samak-e Ayyār with 80 images and the Shāhnāmeh 733 AH with 52 images. In addition, it provides explanations about the characterization and design of the figures in Al-Inju miniature paintings and addresses the similarities and differences between the images of these two illustrated manuscripts. Objective: The present study aimed to identify and investigate the characterization of the Shiraz school of miniature painting through the visual analysis of the two illustrated manuscripts of Shāhnāmeh 733 (St. Petersburg) and Samak-e Ayyār (Oxford). Research Method: This research is qualitative in terms of the nature of data and is fundamental considering the purpose. Data collection is a library-based approach, and various instruments such as observation and checklist have been used in compiling the data and writing the research results. Results: The characters in the studied paintings can be divided into six groups based on their social status: kings, court women, non-court women, female Ayyār, servants, and warriors. The results of this study indicate that each of these six groups differs in following the visual conventions in terms of the type of costume and their physical placement mode in the paintings; the style and position of the characters in the two versions of paintings show their personality traits and social status in each story. In this way, the appearance and design of human characters are the same in both manuscripts, but the way the painter deals with the characters in each version is different. The painter of the Samak-e Ayyār illustrated manuscript has provided more painting space for high-ranking characters, including kings. He portrayed kings, both good and evil, sitting on thrones while the painter of Shāhnāmeh 733 AH manuscript has considered the throne as a place to show royal oppression; the kings were not depicted seated on the throne in Shāhnāmeh manuscript unless they were on the side of evil.