نسبت فيض و اراده در تفكّر ابن‌ سينا

The ratio of grace and will in Ibn Sina's thinking

هدف مقاله‌ي حاضر بررسي و پاسخ بدين پرسش اساسي است: با توجه به اين‌كه نظريه‌ي فيض در تفكّر ابن‌سينا، به‌معناي فيضان و سرريزشدنِ «ضروري» موجودات از حق تعالي است، اين نظريه، چگونه با اراده‌ي الهي سازگار مي‌شود؟ به سخن متفاوت، چگونه مي‌توان ميان «ضرورت» و «اراده» بر بستر نظريه‌ فيض جمع كرد، حال آن‌كه در ظاهر اين دو مقوله همديگر را نفي مي‌كنند؟ براساس مباني متافيزيكي، الاهياتي ابن‌سينا، نويسنده بدين نتايج دست يافته است: اولاً نظريه‌ي فيض در تفكّر ابن‌سينا براساس مباني و اصولِ متافيزيكي و الاهياتي معيّني استوار شده است كه از يك حيث اين مباني و اصول با صدر و ذيل فلسفه‌ي ابن‌سينا هم‌پوشاني دارند. ثانياً به جهت مذكور، نظريه‌ي فيض تنها براساس همان مباني و اصول قابل درك است. ثالثاً با توجّه به نگاه ابن‌‌سينا به مبادي موجودات، ساختار جهان، ذات و صفات باري تعالي به‌خصوص علمِ عِنايي و اراده‌ي او، ضرورتِ فيض نه تنها منافي با اراده‌ي الاهي نيست؛ بلكه برخاسته از ذات، علم و اراده‌ي وجوبيِ اوست. يعني جهانْ لازمه‌ي ضروريِ ذاتِ واجب براساس اراده‌ي ضروريِ اوست؛ لذا هيچ ممكني سواي حق تعالي نمي‌تواند ضرورتي را بر او تحميل نمايد. دشواريِ فهمِ نظريه‌ي فيض ابن‌سينا و اعتراضات، نخست از عدم توجّه و اعتنا به مباني او، دوم از قياس و هم‌سان‌پنداريِ ذات الاهي با عرصه‌ي انساني برمي‌خيزد. نظريه‌ي فيضِ ابن‌سينا يك تحوّلِ منطقي و اساسي در توضيح ظهور كثرت از مبدأ واحد نسبت به اسلاف او به‌ شمار مي‌آيد.

The purpose of this article is to examine and answer this fundamental question: Given that the theory of grace in Ibn Sina's thought means grace and the "necessary" overflow of beings from the Almighty, how does this theory conform to the divine will? In other words, how can one combine "necessity" and "will" in the context of the theory of grace, when in appearance these two categories negate each other? Based on the metaphysical foundations of Ibn Sina's theology, the author has reached the following conclusions: First, the theory of grace in Ibn Sina's thought is based on certain metaphysical and theological principles and principles that in some respects have the same principles and principles as Ibn Sina's philosophy. Secondly, for this reason, the theory of grace can be understood only on the basis of the same principles. Thirdly, according to Ibn Sina's view of the principles of beings, the structure of the universe, the essence and attributes of transcendence, especially his objective knowledge and will, the necessity of grace is not only not contrary to the divine will; Rather, it arises from his essence, knowledge, will and obligation. That is, the world is an essential requirement of the obligatory essence according to its essential will; Therefore, no possibility other than the Supreme Being can impose a necessity on him. The difficulty of und.