تحليل جامع آسيب پذيري محيط زيست دشت يزد-اردكان با ديدگاه سيستمي؛ چالش‌ها و راهكارها

سابقه و هدف: دشت يزد اردكان متشكل از سامانه هاي سياسي، اقتصادي، اجتماعي و اكولوژيكي است كه با دارا بودن توليدات كشاورزي، پيشينه فرهنگي، صنايع متعدد فولاد، كاشي، شيشه، نساجي، كوره پخت آهك، آسفالت، آجر و صنايع توليد شن و ماسه، معادن فلزي و غيرفلزي، وجود كويرهاي بكر وسيع و منطقه ها و زيستگاه هاي طبيعي از اهميت و جايگاه مهمي برخوردار است. حضور صنايع مختلف در كنار وجود مشكل كم آبي و خشكسالي هاي پي در پي با رشد جمعيت و نبود برنامه ريزي همه جانبه نگر در دشت، سبب شده آلودگي هاي محيط زيست در تمام ابعاد، شدت مضاعفي پيدا كند. از اينرو بررسي همه جانبه عامل هاي مؤثر بر ارزش ها و خدمات اكوسيستمي براي برنامه ريزي توسعه و مديريت پايدار منابع مختلف دشت امري ضروري است .مواد و روش ها: در پژوهش حاضر، چارچوب نيرومحركه، فشار، وضعيت، اثر و پاسخ ( DPSIR ) به عنوان رويكردي سيستمي و ابزاري براي تدوين راهبردهاي اجرايي و مديريتي استفاده شد. بكارگيري اين روش با تعيين پاسخ به نيروي محركه و ساختاردهي به اطلاعات، تعيين ارتباطات مهم و ايجاد درك همه جانبه از مشكل ها در نهايت منجر به تهيه راهكارهاي عملي براي توسعه پايدار مي شود. به منظور ارزيابي روابط علي و معلولي چالش هاي محيط زيست دشت يزد اردكان در بخش هاي مختلف، و براي بررسي ارزيابي آسيب پذيري و ارائه راهبردها با استفاده از اين رويكرد سيستمي، اطلاعات مورد نياز از طريق مطالعات دقيق كتابخانه اي، استفاده از اسناد و مدارك، مشاهده، مصاحبه با نخبگان، برداشت هاي ميداني و پردازش تصويرهاي ماهواره اي گردآوري شد. با تجزيه و تحليل اين اطلاعات، با بررسي اثر فشارها، تغييرات ايجاد شده در وضعيت محيط، پيامدها و تأثيرات بوجودآمده در سامانه هاي آب، خاك، هوا و جامعه انساني تجزيه و تحليل و راهكارها پيشنهاد شد.نتايج و بحث: با بررسي روابط علي و پاسخ ها، زنجيره اي از ارتباطات علي و معلولي كه با نيروي محركه آغاز و به اعمال فشار بر محيط منجر مي شد، شناسايي گرديد. نتايج نشان داد، تهديدهاي دشت در پنج گروه توليد آلودگي، تغيير كاربري، مشكل هاي سياسي اجتماعي و تغييرات اقليمي و خشكسالي قرار گرفته اند. براساس ارزيابي آسيب پذيري ارزش هاي محيط زيست، مهمترين ارزش هاي منطقه كه در معرض خطر شديد قرار دارند شامل صنايع، كشاورزي، هواي پاك، منابع آب زيرزميني و سلامت جسمي و روحي مردم مي باشند . آلاينده هاي شهري، صنعتي و كشاورزي، فرسايش خاك، افزايش صنايع و معادن، توسعه نامتوازن كشاورزي، سياستگذاري هاي نامناسب و تغييرات اقليمي از جمله تهديدهايي داراي تأثير شديد روي هواي پاك هستند. نكته ديگر قابل توجه، اينكه ، صنعت معدن و كشاورزي به عنوان عامل بسياري از مشكل هاي محيط زيستي منطقه، خود نيز از جانب اثرات بازخوردي در معرض آسيب قرار گرفته اند. در واقع كشاورزي منطقه با مصرف سم ها سبب آلودگي هاي منابع آب زيرزميني، ايجاد خطر و بلااستفاده شدن آب براي مصرف شرب، كشاورزي و صنعت شده و هزينه ها را افزايش خواهد داد. اين موضوع اهميت توسعه پايدار را به جاي توسعه بيشتر هويدا مي سازد. بنابراين با توجه به اولويت حاصل شده، در تدوين برنامه و راهبردها احياء قنوات و ترويج فرهنگ استفاده از اين سيستم تأمين آب به جاي حفر چاه، تدوين الگوي كشت، حذف محصول ها پر آبخواه و اصلاح صنايع ازمهمترين ابعادي است كه بايد به آن پرداخته شود .نتيجه گيري: با توجه به پيچيدگي و تعدد عامل ها در بروز مشكل ها در نواحي مانند دشت يزد اردكان ، بكارگيري رو ش هاي سنتي و معمول مبتني بر ديدگاه غير سيستمي در بررسي دليل ها و ارائه راهكار در ساليان گذشته مؤثر نبوده است . جهت نيل به توسعه پايدار و براي اجتناب از حل مقطعي مشكل ها، بكارگيري رويكرد كل نگر و ابزارهايي مانند DPSIR براي چاره جويي ريشه اي و ارائه راهبردهاي مناسب سياستي توصيه مي شود.