هيچ‌كاره نيست

شعر حافظ از قرن هشتم به اين‌سو با ذهن و زبان فارسي‌زبانان ارتباط برقرار كرده؛ به همين سبب، برخي از ساخت‌هاي تاريخي زبان شعري او با زبان فارسي رايج امروز انطباق يافته و توجيه و تفسير شده است. عبارت «هيچ‌كاره نيست» كه حافظ آن را در بيتي به كار برده (ما را ز منع عقل مترسان و مي بيار/ كان شحنه در ولايت ما هيچ‌كاره نيست)، ذهن شارحان شعر او را به خود مشغول كرده و آنان براي حلِّ تناقضي كه در معناي اين بيت به نظر مي‌آمده است، بدون ذكر شاهدي از متون نظم و نثر قديم، كوشيده‌اند آن را با برخي مثال‌ها از فارسي امروز تطبيق دهند. شارحان «هيچ كاره نيست» در اين بيت حافظ را به دو صورت توجيه كرده‌اند: «همه‌كاره است» يا «كاره‌اي نيست» كه با توجه به معناي كلي بيت، تنها يك صورت آن پذيرفتني است. در اين مقاله براي گشودن دشواري اين عبارت، به كاركرد «هيچ» در تاريخ زبان فارسي در محور همنشيني و كاركردهاي دستوري متفاوت آن توجه شده است كه بيشتر دستوريان و فرهنگ‌نويسان به آن نپرداخته‌اند. برخلاف نظر شارحان، با ذكر برخي شواهد از كاربرد «هيچ» در متون نظم و نثر، نشان داده شده است كه با آگاهي از نكته‌اي دستوري مي‌توان اين ساخت زباني حافظ را توجيه و تبيين كرد.