بررسي به‌گويي دشواژه‌ها در شاهنامه فردوسي: رويكردي معني‌شناختي

The Study of Euphemism in Shahnameh: A Semantic Approach

در پژوهش حاضر سعي شده است كه به عفّت و حياي كلام فردوسي از زاويه­­اي نو نگريسته شود. لذا به تحليل سازوكارهاي ساخت معناي به‌گويانه در شاهنامه فردوسي با استناد بر رويكردي معناشناختي و به پيروي از طبقه‌بندي وارن (1992) پرداخته شده است. وي با اتخاذ رويكردي صوري و معنايي انواع مختلف ارتباط كه منجر به تغيير مصداق و نوآوري معنايي مي‌شود را به ‌دست مي‌دهد. اين مقاله به روش توصيفي-تحليلي به انجام رسيده ‌است و داده‌هاي آن از شاهنامه فردوسي به ‌تصحيح جلال خالقي مطلق (1366-1386) استخراج شده ‌است. نمونه‌هاي به‌گويانة دشواژه‌ها در لابه‌لاي بيت‌هاي شاهنامه جست‌وجو و پيدا شد؛ سپس ساخت معنايي آن‌ها بررسي و معناي ضمني بين‌فردي و سازوكار به‌گويانۀ آن‌ها واكاوي شد تا به اين اهداف نايل شويم: نخست، فردوسي چگونه از واژگان براي خلق معناي بافتي نو و بيان سرپوشيده پديده‌هاي حساس استفاده كرده ‌است؟ و ديگر، فردوسي براي ايجاد به‌گويي در حوزة دشواژه‌ها از چه شگردهايي استفاده كرده‌ است؟ يافته‌هاي پژوهش نشان مي‌دهد كه مهم‌ترين شگردهاي به‌گويانۀ فردوسي به‌ترتيب بسامد عبارت‌اند از: به‌گويي استعاري، واژة مبهم، اطناب به‌گويانه، استلزام معنايي به‌گويانه، به‌گويي كنايي، ويژه‌سازي به‌گويانه و واژگون‌سازي به‌گويانه. كاربرد مكرّر و ماهرانة دشواژه در متون منظوم و منثور كهن فارسي، بي‌توجهي يا درك نكردن معناي تلويحي به‌واژه‌ها و يا حذف آن‌ها توسط برخي شارحان شاهنامه، و نبود مطالعۀ به‌گويي در شاهنامه به‌روش‌هاي نظام‌مند زبان‌شناختي از دلايل اهميّت اين پژوهش است.

The present study investigates the mechanisms of euphemism in Shahnameh. It is assumed that euphemism is the conscious or unconscious substitution of harsh, unpleasant, or embarrassing taboo words for a mild or indirect word or expression, used to reduce the negative sense and therefore keep the image of the audience and social self-concept. Accordingly, euphemism is closely related to the concept of politeness. Having extracted instances of euphemism and their literal meaning, we analyzed the contextual meaning of euphemism according to Warren’s (1992) classification. The results indicate that metaphor, vague term, circumlocution, semantic implication, metonymy, particularization, and reversal are respectively the most frequent mechanisms for creating novel contextual meaning. The significance of the study can be found first of all in the frequent and skillful use of taboo words in Persian classic poetic and prose texts; then, lack of attention or understanding of the contextual meaning of euphemisms by some commentators of Shahnameh; and finally, the lack of systematic linguistic research in understanding euphemism in Shahnameh.