بازتاب خواست قانون در نقد معماري و شهرهاي پيشامدرن ايراني در دوران مشروطه موردپژوهي: خاطرات عين‌السلطنه؛ از ۱۳۰۰ تا ۱۳۳۹ ه.ق

در اين مقاله به روش تفسيري-تاريخي و با استناد به متني دست‌اوّل از دوران قاجار يعني «خاطرات عين‌السلطنه»، در پي پاسخ به اين پرسش برآمده‌ايم كه عين‌السلطنه به‌عنوان يكي از كساني كه هم دست به ثبت آراء و نظرات خود زده و هم علي‌رغم بستگي‌هايش به دربار خواهان تغيير جدّي اوضاع ايران است، چه نقدهايي بر معماري و شهرهاي پيشامدرن ايران داشته است و چگونه مي‌توان اين نقدها را با توجّه به خواست قانون به‌عنوان مطالبه‌اي محوري در دوران مشروطه تحليل كرد؟ براي رسيدن به اين منظور، پس از معرفي چارچوب نظري تحقيق كه بر اساس تحليل‌هاي محمدعلي‌همايون كاتوزيان درباره‌ي دوران مشروطه است، به بررسي متن خاطرات عين‌السلطنه پرداخته‌ايم و گزاره‌هاي نقادانه‌ي او را از سال ۱۳۰۰ ه.ق تا كودتاي رضاخان (۱۳۳۹ ه.ق) استخراج و دسته‌بندي كرده‌ايم. اين نقدها را در سه دسته‌ي كلّي «نقد وضعيت بهداشتي شهرها و بناهاي ايران»، «نقد طرح و وضع شهر» و «نقد طرح و عناصر بناها و معماري ايران» تقسيم كرده‌ايم كه هريك خود به زيرمجموعه‌هايي قابل تقسيم هستند. در بخش تحليلي نشان داده‌ايم كه اكثر اين نقدها، چه به‌صورت عيان (مانند نقد وضعيت معابر) چه به‌صورت پنهان‌تر (مانند خواست پلان در طرح‌ريزي شهرها و بناها يا استانداردسازي بناها) به خواست همه‌جانبه و گسترده‌ي «قانون‌مندي» و «پيش‌بيني‌پذيري» در دوران مشروطه گره خورده‌اند.