تأثير عناصركلامي در بينش و روشِ تاريخ‌نويسي‌يِ دورة صفويه

سدة 10 ق عصر نويني در تاريخ ايران و همسايگانش به شمار مي­رود؛ چراكه با تأسيس دولت شيعي صفويه، رقابت­ها و دشمني­هاي ديرپايي ميان صفويان و حكومت­هاي­ سني­مذهبِ غرب و شرق ايران ايجاد گرديد. در اين ميان، كتب تاريخ‌نويسي نقش برجسته­اي در توجيه مباني مشروعيت­بخش مذهبي دول رقيب و رويارويي­هاي عقيدتي و سياسي ميان آن­ها ايفا كردند. بخش مهمي از روايات مربوط به مباني مشروعيت­بخش مذهبي­ي صفويان و رقبايشان و نيز مجادلات عقيدتي آن­ها با يكديگر، تحت تأثير عناصر و مفاهيم كلامي نگاشته شد. اين مقاله با بهره­گيري از رويكردي تاريخي و روش «توصيفي و تحليلي» در پي توضيح چرايي و چگونگي اين مسئله­ برآمده است. نتايج نشان مي­دهد: به سبب اتكاي تاريخ­نويسي كلام­انگارانه به منابع معرفت­شناختي همچون عقل و نقل معتبر - قدرت نفي و اثبات محكمي در كنه چنين رويكردي بوده است. هواخواهان و مخالفان صفويان كوشيدند با بهره­گيري از چنين روشي، ضمن تأييد و اثبات گرايش‌هاي سياسي و عقيدتي خود، مباني مشروعيت­بخش مذهبي اين دولت را اثبات و يا رد نمايند. موضوع هستة اصلي روايات، نقش مهمي در نوع روش به كار گرفته شده داشت. تازه هاي تحقيق سدة دهم تا دوازدهم هجري شروع عصر تازه­اي در تاريخ ايران و همسايگانش محسوب مي­گردد؛ زيرا آغاز يك دوره تغييراتِ ايدئولوژيك، سياسي و اجتماعي در تاريخ ايران، آناتولي و آسياي مركزي است. در ايران، دولت صفويه سر كار آمد كه در نتيجة آن، نه تنها مذهب تشيع دوازده امامي رسمي شد، بلكه بخش مهم مباني مشروعيت­بخش اين دولت نيز بر اساس دعوي پيوند خويشاوندي ايشان با ائمه اطهار‰ و دفاع و تبليغ انديشه­هاي شيعي استوار گرديد. در آناتولي شرقي و آسياي مركزي نيز، دولت‌هاي سني­مذهب تركمانان آق‌قويونلو، عثماني­ها و ازبكان سركار آمدند. از قضا، بخش مهم انديشة مشروعيت­بخش اين دولت­ها نيز به انديشة جهاد اسلامي و دفاع و تبليغ اسلام سني وابستگي تمام داشت. اين موضوع نه تنها سبب شروع و تداوم جنگ­هاي فرسايشي گرديد، بلكه دعاوي اين دولت ها در زمينة دفاع و تبليغ انديشه­هاي مذهبي و نيز وابستگي تام به خلافت سني و امامت شيعي در تاريخ­نويسي دورة صفويه بازتاب يافت. مخالفان صفويان كوشيدند تا ضمن تبليغ و تأييد انديشه­هاي مذهب تسنن، دولت­هاي سني تحت حمايت خويش را نيز مشروع سازند و مباني مشروعيت­بخش ديني و مذهبي دولت صفويه را كه مهم­ترين مخالف سياسي و عقيدتي سنيان به شمار مي‌آمد، به چالش بكشانند. در سوي مقابل، تاريخ­نويسان هواخواه صفويان نيز ضمن دفاع از مباني اعتقادي و ديني مشروعيت دولت صفوي، به­صورتي ويژه­، كار تئوريزه كردن اركان مشروعيت­ساز اين دولت را بر عهده گرفتند. به سبب نوع و ماهيت روايات مطرح شده از سوي تاريخ­نويسان مخالف و موافق دولت صفوي كه عموماً ديني و مذهبي بودند، بينش و مفاهيم كلامي در دو وجه سلبي و ايجابي مي­توانست بهترين زبان و رويكرد به منظور مخالفت و توجيه مباني ديني و مذهبي مشروعيت دولت­ها در تاريخ­نويسي باشد. اين رويكرد به سبب اتكا به منابعي كلامي­، مانند عقل و سنجش تاريخي، نقل معتبر و حتي خبر ناشي از خوش­گماني به افراد و در نتيجه قدرت استدلالي و توجيه­ كنندگي كه در جوهرة آن بود، مناسب­ترين و مؤثرترين روش براي رد و اثبات باورها و مباني مذهبي­ مشروعيت­بخش ساختارهاي سياسي و عقيدتي حاكم به شمار مي‌آمد. در اين رويكرد، هستة اصلي روايت محل بحث تاريخ­نويس، نوع روش كاري وي را مشخص مي­ساخت. براي مثال، اگر بحث درباره امامت تاريخي و يا اساس شكل­ گيري مذاهب شيعه و سني صورت مي­گرفت، به سبب اهميت نظري، سياسي و ديني اين مباحث، روش بحث مفصل تاريخي با تكيه بر عقل مقايسه­ گر، نقل معتبر و خوش­گماني نسبت به افراد، مورد استفاده قرار مي­گرفت. گفت­ و­گو در باب موضوعاتي كه نياز به فضاسازي رواني داشت، همانند حذف مخالفان سياسي و عقيدتي خانگي و طرح برخي از اركان مشروعيت­ ساز دولت صفوي، بيشتر با اخذ مفاهيم كلامي و با انجام كمترين مباحث تاريخي صورت مي­گرفت؛ زيرا از جنبة روان­شناختي، هدف اصلي نويسنده، يعني پذيرش روايت و توجيه رويداد، دست­يافتني­ تر مي­شد.

no abstract