عنوان مقاله :
مقايسه تطبيقي ساخت و مكانيابي مساجد دوران اوليه اسلامي و مساجد شيعي بر اساس آيات قرآن و روايات اسلامي
پديد آورندگان :
اخوت، هانيه دانشگاه تهران پرديس فارابي، تهران، ايران
كليدواژه :
آيات قرآن , مسجد , روايات اسلامي , ساخت و مكانيابي , مساجد شيعه
چكيده فارسي :
مساجد اوليه دوران اسلامي به تقليد از الگوي مسجد مدينه و بهره‌گيري از آموزه‌هاي قرآني ساخته مي‌شد. اين شيوه با گذشت زمان تغيير كرد و به تدريج، توجه به آموزه‌هاي قرآني در ساخت و مكانيابي مساجد كم‌رنگ گرديد. اين مقاله با استفاده از روش تحقيق «توصيقي - تحليلي» و با انتخاب نمونه موردي از مساجد اوليه دوران اسلامي در ايران و مساجد شيعي، با هدف بررسي تطبيقي دو دوره متفاوت ساخت مسجد در ايران و نيز سير تحول ساخت آنها بر اساس آيات قرآن و روايات اسلامي تنظيم شده است. براي تحليل موضوع، هشت اصل ساخت مسجد از آيات قرآن و روايات اسلامي استخراج گرديده و سپس ميزان و نحوه تأثيرگذاري اصول مستخرج بر مساجد دوران اسلامي و مساجد شيعي سنجيده شد. بر اساس نتايج پژوهش، اصول قرآني ساخت مسجد در هشت اصل طبقه‌بندي گرديد كه همه اصول در نمونه‌هاي مساجد اوليه اسلامي رعايت شده بود، در صورتي كه در مساجد شيعي چهار اصل رعايت شده كه شامل پايدار بودن و داشتن استحكام - حتي در اين زمينه هم استفاده از مصالح بي‌كيفيت‌تر و نيز بهره‌گيري از فنون سريع ساخت، ميزان استحكام مساجد نسبت به دوره‌هاي قبل و به خصوص دوران اوليه اسلامي كمتر شده است - قرار گرفتن در اماكن اجتماعي، امكان پياده روي به مساجد و ايجاد مسجد محلي، و توجه به روشنايي مسجد بوده است.
تازه هاي تحقيق
اين مقاله با رويكردي «توصيفي - تحليلي» در جهت رسيدن به هدف اصلي (بررسي تأثير آيات قرآن در ساخت مساجد) تنظيم شده است و براي اينكه بررسي كامل‌تري صورت گيرد، مقايسه تطبيقي بين مساجد دوران اوليه اسلامي در ايران و نيز مساجد شيعي صورت گرفت. نتايج به دست آمده از بررسي تطبيقي نشان مي‌دهد مساجد اوليه در ايران بيشتر بر جنبه‌هاي قرآني و اصول اسلامي تأكيد داشتند و اين مسئله به روشني در نمونه‌هاي بررسي نمايان است. اصولي كه از آيات قرآن و روايات اسلامي درباره
ساخت و مكانيابي مساجد استخراج شد، در هشت اصل طبقه‌بندي گرديد و طبق جدول (4) هر هشت اصل در نمونه‌هاي مساجد اوليه اسلامي رعايت شده بود. اما در مساجد شيعي چهار اصل رعايت شده كه شامل «پايدار بودن و داشتن استحكام» - حتي در اين زمينه هم به سبب استفاده از مصالح بي‌كيفيت و نيز بهره‌گيري از فنون سريع ساخت، ميزان استحكام مساجد نسبت به دوره‌هاي قبل و به ويژه دوران اوليه اسلامي كمتر شده بود - «قرارگرفتن در اماكن اجتماعي»، «امكان پياده‌روي به مسجد و ايجاد مسجد محلي»، و «توجه به روشنايي مسجد» است. اين در حالي است كه مساجد شيعي بيشتر براي تحكيم قدرت پادشاه و حاكم شهر احداث مي‌شد و ايجاد فضايي براي عبادت در اولويت دوم قرار داشت. همچنين اصل سادگي و بي‌پيرايگي در مساجد شيعي رعايت نشده بود و مساجد مملو از تزيينات كاشي هفت‌رنگ و معقلي بود. اما مساجد دوران اوليه اسلامي در نهايت سادگي و به تقليد از مسجد مدينه ساخته شده بودند.
مسئله بعدي بي‌توجهي به حريم مساجد شيعي است كه البته اين موضوع با مشكل تراكم بافت منطقه و افزايش بافت مسكوني در محلات در ارتباط بوده و طبيعتاً حريم مشخصي براي محدوده مسجد تعيين نمي‌شده و مسجد در داخل بافت مسكوني قرار مي‌گرفته است. علاوه بر اين، در مساجد شيعي كمتر به اصل مكانيابي مسجد در محلي كه واقعه تاريخي در آن رخ داده باشد، توجه مي‌شده و خاطره‌انگيزي مكان مسجد در نظر گرفته نشده است. بنابراين، مي‌توان گفت: با گذشت زمان و گذر از دوران اوليه اسلامي تا دوران قاجار، توجه به اصول قرآني در ساخت مساجد به تدريج كمرنگ‌تر شد و هدف از ساخت مساجد براي ايجاد مكاني صرفاً براي عبادت الهي فاصله گرفت.
در اين ميان، مسائل ديگري شامل ماندگار شدن نام بانيان مسجد و تحكيم قدرت حاكم، مجلل ساختن هرچه بيشتر مساجد و احداث تعداد بيشتر مسجد در بافت مسكوني مطمح نظر قرار گرفت و كميت ساخت مسجد بيش از كيفيت ساخت آن اهميت داشت.
براي بازآفريني اصول و توصيه‌هاي قرآن براي ساخت و مكانيابي مساجد، لازم است بازخواني مجددي در طراحي مساجد صورت گيرد و اصول قرآني براي ساخت مسجد و مكانيابي آن همچنان به شكل يك الگو مورد توجه قرار گيرد.
چكيده لاتين :
no abstract
