زمينه هاي ايجاد، عملكرد و دگرگوني هاي منصب سرداريِ خراسان در دوره متأخّر صفوي

Backgrounds of Creation, Performance and Changes in the Position of Khorasan Commander in the Late Safavid Period

اگرچه صفويه ساختار اداري حكومتهاي پيشين را اخذ كردند؛ ليكن با توجه به دگرگونيها و تحولات كوچك و بزرگي كه خود در پي آن بودند، در اين ساختار نيز دگرگونيها و تحولاتي پديد آوردند؛ ازجمله اين تغييرات، ايجاد منصبي نوين در امور نظامي ايالت خراسان و سرزمينهاي پيرامون آن به نام منصب «سرداري خراسان» بود. اين منصب در دوره شاه صفي به ديگر مناصب نظامي افزوده شد و تا پايان حكومت صفوي، بخش بزرگي از امور نظامي جغرافياي وسيعي از طريق آن سامان يافت. اين جغرافيا شامل نواحي مختلف خراسان (هرات، مرو و مشهد) و همچنين كم وبيش سرزمينهاي پيرامون آن مانند استرآباد، قندهار و سيستان بود. در جستار حاضر نگارندگان كوشيده اند به اين پرسش پاسخ دهند كه زمينه هاي ايجاد منصب سرداري خراسان و همچنين عملكرد و دگرگونيها و تحولات آن چه بوده است؟ جستار به روش توصيفي تحليلي و از طريق گردآوري داده هاي موجود در منابع صورت گرفته است. يافته ها بيانگر آن است كه سرداري خراسان، نتيجه احساس ضرورت به نشان دادن واكنشي يكپارچه و هماهنگ در آغاز در برابر يورشها و حملات ازبكان و سپس اقوام ديگري چون گوركانيان، بلوچها و افغانها و همچنين در راستاي سياست نفوذ هرچه بيشتر حكومت مركزي در امور ايالات بوده است. اين امر با گماشتن يكي از بزرگاني كه عموما وابسته به دربار بوده اند به سرداري و اعزام به خراسان صورت پذيرفته است و بسته به عواملي مانند ميزان قدرت و اقتدار شاهان و اهتمام به امور خراسان در دوره هايي مانند دوره شاه سليمان و مقطعي از پادشاهي شاه سلطان حسين به شدت تضعيف شده است. همچنين اين منصب در تاريخچه خود دچار دگرگونيهايي ازجمله جمع بين سرداري و ايالت شده و تا واپسين سالهاي حكومت صفوي (سقوط اصفهان) و حتي پس از آن ادامه يافته است.

Although the Safavids took over the administrative structure of the previous governments, due to the small and big changes that took place, they also made changes in this structure. Among these changes was the creation of a new position in the military affairs of Khorasan province and the surrounding lands called the post of Khorasan commander. This position was added to other military positions during the Shah Safi period, and by the end of the Safavid rule, a large part of the large-scale military affairs were organized through it. This geography included different areas of Khorasan (Herat, Merv and Mashhad) as well as more or less the surrounding lands such as Astarabad, Kandahar and Sistan. In the present article, the author has tried to answer the question: what were the backgrounds of the establishment of the post of Khorasan commander, as well as its performance, changes and developments? This research was done using a descriptive-analytical method. The data was collected examining the available historical sources. The findings indicate that the Khorasan commander is the result of a sense of the need to show a unified and coordinated response initially to the invasions and attacks of the Uzbeks and then other ethnic groups such as the Gurkhanids, Baluchis and Afghans. It has also been in line with the policy of increasing central government influence in the state affairs. This was done by appointing one of the elders, who was generally affiliated with the court, to head the army and send him to Khorasan, depending on factors such as the power and authority of the kings and his concern for the affairs of Khorasan. In periods such as Shah Suleiman and a part of the reign of Shah Sultan Hussein, this position has been severely weakened. Also, it has undergone changes in its history, including the combination between the commander and the state, and has continued until the last years of the Safavid rule (the fall of Isfahan) and even after that.