مبادي عقلي امكان معاد در نگاه متكلمان اسلامي (بررسي و نقد)

متكلمان مسئله معاد را عقلا و بر اساس ظاهر آيات مبتني بر چند مسئله دانسته و معتقدند لازمه ايمان به معاد، اعتقاد به اين مسائل است. در مقاله حاضر به صورت توصيفي و تحليلي به نقد و بررسي چهار مسئله امكان عدم براي عالم كنوني، معدوم‏شدن اين جهان، امكان اعاده معدوم و امكان خلق عالم ديگر پرداخته شده است. برخي فناپذيري را مطلقا محال دانسته و برخي بين مجردات و ماديات قايل به تفصيل شده‌اند و برخي عدم را جايز ولي غير واقع دانسته‌اند كه در مسئله بعدي بحث مي‌شود و در بحث فاني‏شدن جهان حاضر، برخي به‏كلي آن را نفي كرده‌اند و برخي آن را براي غير ذات احديت جايز دانسته‏اند و برخي ديگر عرش، عقول و نفوس را نيز استثنا كرده‌اند. البته منظور از فنا مي‌تواند افناي جواهر و اعراض يا فناي صورت به معناي افتراق اجزا و ازاله اعراض يا غيب‏شدن ظاهر (دنيا) و ظهوريافتن باطن (اخرت) باشد كه اكنون در نهان است و در بحث اعاده معدوم سه قول جواز، امتناع و تفصيل بين جواهر و اعراض يا بين انواع اعراض به چشم مي‌خورد. البته اعاده معدوم اگر هم محال باشد، معاد از قبيل آن نيست و خلق عالم ديگر، مماثل با اين عالم را برخي ممكن و برخي ممتنع مي‌دانند. البته اگر خلق عالم ديگر در عرض اين عالم باشد، نيازي به نابودي عالم فعلي نيست؛ ولي ظاهر آيات قرآن آن را به صورت طولي مطرح كرده است.