ريخت‌شناسي گنبد (پژوهشي در مورد تناسبات زيبايي‌شناختي و چگونگي پراكنش گنبدهاي مساجد فلات مركزي ايران)

Morphology of Domes A study about aesthetic proportions and distribution of domes of mosques across the central Iranian plateau

در ايران استفاده از سازه‌ گنبد، براي پوشش دهنه‌هاي بزرگ، پيشينه‌اي ديرين دارد. كمبود چوب‌هاي استوار و كشيده كه در حقيقت عنصر اصلي پوشش تخت است، سبب شده است كه پوشش طاق و گنبد رواج پيدا كند. گنبد در معماري ايران از جايگاه بالايي برخوردار است. معمار مسلمان ايراني نهايت ذوق و استعداد خود را در بناي مساجد به‌كار گرفته و علاوه بر لحاظ كردن مسائل ساختاري و سازه‌اي به ابعاد زيبايي‌شناسانه گنبد نيز پرداخته است. اين مقاله بر آن است با تمركز روي تناسبات ابعادي گنبد به عنوان يكي از مؤلفه‌هاي زيبايي‌شناسانه، سير تكامل گنبد‌هاي مساجد، در طول دوره‌هاي تاريخي متفاوت را واكاوي نموده و به اين سؤال پاسخ دهد كه آيا مي‌توان ميان مؤلفه‌هاي زيبايي­شناختي گنبدها در طول دوره‌هاي تاريخي متفاوت و در يك محدوده جغرافيايي واحد، ارتباطي معنا‌داري يافت؟ به اين منظور ابتدا با مروري بر ادبيات موضوع، به تدوين شيوه‌هاي گونه‌شناسي و استخراج مؤلفه‌هاي اثر‌‌گذار، جهت مقايسه و دسته‌بندي گنبدها اقدام شده و براي كنترل دامنه‌ تحقيق، اين مطالعات، به فلات مركزي ايران، محدود شده است. مواد و مدارك اين پژوهش نمونه‌هاي مقاطع گنبدهاي مساجد جغرافياي ذكر شده‌ كه با توجه به منابع كتابخانه‌اي جمع‌آوري و تدوين گرديده است. دستاوردهاي اين پژوهش با روش‌هاي توصيفي-تحليلي، ترسيم نمودار پراكندگي و آناليز اطلاعات آماري به سامان رسيده است. از جمله نتايج به دست آمده در اين پژوهش، افزايش نسبت خيز خارجي گنبد مساجد تا دوران مظفري-تيموري و كاهش اين نسبت در دوره صفوي است. برخلاف خيز خارجي، تناسبات داخلي در گنبدهاي يك­پوش و دوپوش با يكديگر هم­پوشاني داشته و تغييرات چنداني در آن ديده نمي‌شود. در عين­ حالي‌ كه سير تاريخي تغيير فرم گنبدهاي مساجد ايران، از گنبد خاگي به نار و از نار به شبدري تبعيت مي­ نمايد.

Using domes to cover large gaps has a long history in Iran. Lack of solid and long woods, which indeed are the main elements of the flat coverage, has introduced vaults and domes as the popular options for coverage purposes. In Iranian architecture, domes enjoy a considerable position. The Iranian Muslim architect has used his talent and taste, as best as possible, to build mosques, as not only structural considerations have been considered in his works, but also the aesthetic aspects of domes have been dealt with. This study tries to analyze the gradual evolution of mosques' domes during different historical epochs by emphasizing the dimensional proportions of domes, as an aesthetic component. It also answers the question that is there any significant relationship between aesthetic components of domes during different historical eras and in a single geographical area? For this purpose, initially the available related literature was reviewed to compile typology styles and to elicit effective components in order to compare and classify domes. Limiting these studies to the Central Iranian Plateau helped us to control our study's range. Methods and documents used in this study were sections of domes of mosques and the mentioned geography regarding the bibliographical references. Achievements of this study were organized using descriptive-analytical methods, depicting scatter diagrams and analysis of statistical data. This study showed that the external deflection of mosques' dome has been increased by Mozzaffari- Teymurid, whereas it started to decrease during Safavid era. Unlike the external deflection, the internal proportions in mono-shell and double-shell domes had overlap with each other and there are not very different. At the same, the historical evolution of form of Iranian mosques' domes follows Khagi, Nar and shamrock domes.