كليدواژه :
قالي ايلام , طرح «حوض و جامك» , نقش «زايش» , مهر
چكيده فارسي :
نقوش و طرح‌هاي قالي ايلام مانند ساير نمودهاي فرهنگي بنيان‌هاي شكل‌دهندۀ بسياري دارد. از آن ميان مؤلفه‌هاي تاريخي، مذهبي، فرهنگي و طبيعي در شكل‌دهي روبناي هنر زيرساخت‌هايي اثرگذارند. تعداد زيادي تپۀ باستاني و اثر تاريخي در ايلام منبع الهام و ايده براي نقوش قالي لحاظ مي‌شود. بن‌مايه‌هاي مربوط به «مهر» در نقوش ايراني فراوان و قابل ريشه‌يابي است. بسياري از نقوش و نمادها به‌طور صريح و ضمني با «مهر» در ارتباط هستند. درك و تشخيص نمود مهر در طرح حوض و جامك و نقش زايش قالي ايلام در گام نخست و مطالعۀ جلوه‌هاي مهر در طرح و نقش يادشده، مسئلۀ اصلي پژوهش است. پژوهش حاضر بر آن است واكاوي بن‌مايۀ «مهر» به‌عنوان يكي از مباني نظري نقوش قالي ايلام و كشف مباني نظري يكي از نقوش اصيل و طرحي از قالي ايلام مورد مداقه قرار دهد. تحقيق پيش رو از نوع كيفي بوده و يافته‌ها حاصل مطالعات كتابخانه‌اي و پويش ميداني است. مصاحبه با بافندگان بومي ايلام بخشي از اطلاعات را در اختيار قرار داده است. داده‌ها با رويكرد توصيفي‌تحليلي و مبتني بر روش اسطورهسنجي مطالعه شده است. اسطورهسنجي مسير تشخيص مضامين و بن‌مايه‌ها از يك‌سو و مطابقت داده‌ها با مصاديق ديگر در فضاي فرهنگي ايلام را از سويي ديگر هموار نمود. طرح لچك و ترنج با نام محلي «حوضي» بيشترين فراواني را در ميان طرح‌هاي قالي ايلام داشت. در اين بين طرح «حوض و جامِك» از شاخه‌هاي طرح حوضي به‌عنوان نمونۀ مطالعاتي انتخاب شد. از ميان نقوش نيز نقش «زايش» موجود در حاشيۀ طرح «لچك و ترنج» مدنظر قرار گرفت. نتايج نشان از آن داشت كه بن‌مايۀ «مهر» شاكله و ساختار طرح «حوض و جامك» و نقش «زايش» قالي ايلام را شكل داده است. چهار گونه تحليل از نقش «زايش» انجام شد كه تمامي موارد بر حضور ضمني بن‌مايۀ «مهر» دلالت دارند. باوجود تنوع محورهاي چهارگانه تحليل، «زايش يا زايمان زن» يا «زن در حالت زايمان»، «دختر بافندۀ روستايي»، «نقش دوسكومي يا دوستكامي» و «تجلي بوتۀ سه‌شاخه» بن‌مايۀ «مهر» تكرار الگويي كهن درخور توجه است. درك استمرار حيات اسطوره در قالي ايلام از نتايج اصلي مقاله است. دگرديسي و استحاله در اسطوره روي داده است اما اعتقاد به مفهوم مبنا يعني بركت و زايش همچنان در اعتقادات مردم جاي دارد. ابتدا نمونه‌ها از ميان قالي‌هاي قديمي و اصيل ايلام انتخاب شد و سپس تحليل‌ها صورت گرفت.
چكيده لاتين :
The motifs and patterns of Ilam rugs, like other cultural expressions, can be taken into account as the crucial and decisive factors. Obviously, historical, religious, cultural and natural components influence the formation of the art superstructure. A large number of ancient hills and historical monuments in Ilam are considered as sources of inspiration and ideas for rug motifs. The themes related to "Mihr"(Mitra) are abundant and can be traced in Iranian motifs. A lot of motifs and symbols are explicitly and implicitly associated with "Mihr". The present study attempts to investigate understanding and identifying the theme of "Mihr" in "Howz and Jamek" pattern and the motif of "birth" of Ilam rugs. Indeed, the purpose of this study is to scrutinize the theme of "Mihr" as one of the theoretical foundations of Ilam rug patterns. This research is qualitative and the findings are the result of library studies and field research. Interviews with Ilam native weavers were also carried out. The data analysis includes descriptive-analytical approach. On the one hand, myth critique paved the way to identify themes and on the other hand, to match the data with other representations in the cultural space of Ilam."Lachak" (headgear) and "Toranj" pattern with the local name "Howzi" had the greatest frequency among Ilam rug patterns. Meanwhile, the "Houz and Jamek" resulted from "houzi" pattern branches was selected as a study sample. The motif of "birth" in the margins of the "Lachak and Toranj" pattern was considered. The results showed that the theme of "Mihr" has formed the structure of "Howz and Jamek" patterns as well as the motif of "birth" of Ilam rug. Four types of analyses of the motif of "birth" were performed, all of which indicate the implicit presence of the theme of "Mihr". Despite the diversity of the four analysis dimensions; "birth" or "Woman giving birth", "Rural weaver girl", "The motif of Doskumi or Dostkami" and "Manifestation of a three-branch plant", "Mihr" is a repetition of an old pattern worthy of attention. Understanding the continuation of the life of myth in Ilam rug is one of the main results of this study. Metamorphosis has taken place in myth, but belief in the concept of basis (blessing and procreation) persists among people. First, samples are selected from the old and original rugs of Ilam, then analyzes were carried out.
