مقايسۀ تطبيقي فرم‌شناسي و نمادشناسي نقوش پرنده بر روي سفال‌هاي پيش از تاريخ و سفال‌هاي دورۀ اسلامي در ايران

Comparative study on the formology and symbolism of bird motifs on ancient pottery and Islamic period pottery in Iran

سفال پديده‌اي فرهنگي است و نقش آن به‌عنوان بياني نمادين و تمثيلي، وسيله‌اي براي انتقال انديشه و اعتقادات بوده است. پرنده از جمله موجوداتي است كه به‌علت حضور تنگاتنگ در زندگي انسان‌ها و مجاور بودن زيستگاه آن با زيستگاه انسان، نقش آن همواره توسط انسان‌ها ترسيم شده است. در اين مقاله سعي بر آن است كه به بررسي نقوش و مضامين پرندگان دورۀ پيش از تاريخ و همين طور پرندگان دورۀ اسلامي در ايران پرداخته شود. پرسش اين است كه نقوش پرندگان در دوره‌هاي پيش از تاريخ و همين طور در دورۀ اسلامي چه اعتقادات، مضاميني و باورهايي را بيان مي‌دارند و آيا اين مضامين در اين دوره‌ها يكسان بوده است يا خير؟ همچنين سعي بر اين است كه وجوه اشتراك و افتراق در طراحي فرم، نمادپردازي و انتقال پيام نقوش پرندگان در اين ادوار بررسي گردد. اين پژوهش به روش توصيفي‌تحليلي انجام و اطلاعات مورد نياز به‌صورت كتابخانه‌اي جمع‌آوري شده است. نتايج اين پژوهش نشان مي‌دهند كه نقوش پرندگان در سفال‌هاي پيش از تاريخ فقط جنبۀ نمادين و تزييني نداشته، بلكه بازتابي از اعتقادات معنوي و ياري جستن از نيروهاي ماورايي پرنده در طبيعت بوده است؛ اما سفال‌هاي دورۀ اسلامي بيشتر نشان از نمادين بودن اين نقوش دارد و جنبۀ تزيين در آن بسيار پررنگ است. در دوران پيش از تاريخ باآنكه هنرمند نقوش را به حالت طبيعي نزديك ساخته است، آن‌ها بسيار انتزاعي‌اند و در نقوش اسلامي، هنرمندان اين دوره كوشيده‌اند كه عالم خيال را در آفرينش نقوش خويش به كار گيرند، به‌طوري كه حتي طرح تركيبي پرنده و انسان نيز به چشم مي‌خورد. در كنار تضادها، اشتراكاتي نيز ديده مي‌شود؛ از جمله اينكه اين سفال‌ها به‌عنوان بستري براي ثبت اعتقادات روزمره برگزيده شده‌‌اند. در واقع كاربست باورهاي بنيادين، در ظروف عاميانه قابل مشاهده است و در هر دوره، نقوش پرنده حامل پيام‌هاي نمادين و اعتقادي بوده‌اند.

Pottery is a cultural and artistic phenomenon and its role as a symbolic as well as allegorical expression has been a means of conveying ideas and beliefs. The bird is one of the creatures whose motif has been drawn by human because of the close and constant presence in human life and proximity of its habitats to human dwelling. This research aimed at reviewing the motifs of ancient birds as well as birds of the Islamic period in Iran. Indeed, the present study seeks to discover which ideas, beliefs and themes emerged in ancient times as well as in the Islamic period, and also scrutinizes whether these themes were same in these periods. Moreover, the research attempts to find out the commonalities and differences in the design of the form, symbolism, and message transmission of bird motifs in these periods. This research is descriptive-analytical and the required data has been collected in a library method. The results show that the use of bird motifs in ancient pottery was not only symbolic but also a reflection of spiritual beliefs and seeking help from the bird's natural power in nature. However, motifs of birds in Islamic period show the symbolism of these motifs. Although the artist in ancient times made the designs seem natural, motifs seem very abstract; meanwhile, the opposite can be observed in Islamic motifs. In addition to the mentioned contradictions, commonalities can be seen among these pottery. For instance, these pottery were at the heart of people daily lives in both periods.