منظر قدسيِ شهرهاي زيارتي به روايتِ سفرنامه‌هاي تاريخي

منظر شكل يافته از مكان هاي متبركه شهرهاي زيارتي، جزو اصلي در شناسايي شاخصه هاي كالبدي و معنايي آن ها به شمار مي رود. اين مناظر ضمن گسترشِ كليتي يكپارچه در ابعاد زماني و مكاني، آئين ها و مراسم مذهبي وابسته به خود را در يك چهارچوب روايي متحد مي سازند. بديهي است جانِ متصل به اين مناظر، روح انسان است؛ پس هرآن چه منجر به برهم زدگي و آشفتگي اين ارتباط گردد، نه تنها اصالتِ اين اماكن مقدس و يكپارچگي بافت هاي بلافصل آن را مخدوش مي سازد؛ بلكه اثرات منفي غيرقابل انكاري بر امرِ زيارت برجاي خواهد گذاشت. از آنجاكه اين فضاها همواره مركزِ توجه مجاوران، زائران و حتي سياحان بوده است، اسناد مكتوب و مصورِ آن ها مي تواند در بازنمايي وجوه عيني و ذهني مناظرِ فوق الذكر موردِ مداقه قرار گيرد. درهمين ارتباط پژوهشِ حاضر با طرح اين پرسش كه در طولِ اعصار پيشين، ساختارِ كالبدي و معنايي مناظرِ يادشده چه وجوهي را دربر مي گرفته است؟ درصدد يافتنِ ابعادِ پيدا و پنهانِ اين گستره با هدفِ بازنمايي ويژگي هاي اصلي منظرِ شهرهاي زيارتيِ مذهبِ تشيّع و نقشِ بقاعِ متبركۀ آن ها بوده است. از اين حيث با تكيه بر روش تفسيريتاريخي و تحليلِ مضمون، رويكردي استنتاجي را انتخاب نموده و به بررسي متون و تصاوير 29 سفرنامۀ نگارش شده در فاصلۀ زماني قرن ششم تا چهاردهم هجري قمري، پرداخته است. يافته ها حكايت از آن دارد كه اماكن مذكور به عنوانِ نماد و شاخصۀ شهر زيارتي ، همواره متمايز از محيط پيرامونِ خود و در عينِ حال با انسجامي يكپارچه در بسترِ طبيعي شهر، منظري را به شكلِ مجموعه اي واحد انتظام مي داده كه تمامي روابط، رويدادها، آداب و آئين هاي بوميِ مرتبط با خود را شامل مي شده است. نتيجۀ حاصل گوياي آن است كه منظر مقدسِ اين اماكن شبكه اي معنوي و زنجيره اي از ارزش ها و عناصر ملموس و ناملموس بوده، كه توجه بيش از پيش به حفاظت از حريمِ بصري آن ها و بازنگري در طرح ها و اقدامات جاري را ايجاب مي نمايد.