مينويي در جامۀ‌ گيتي؛ بازتاب سنت ديني زردشتي در شمايل‌نگاري اورمزد در نقش‌برجسته‌هاي ساساني

در تاريخ هنر ايران براي نخستين بار در نقش برجسته هاي ساساني، ايزد اورمزد با پيكرۀ انسانيِ كامل و درحال ديهيم بخشي به پادشاه نقش شده است. شمايل نگاري اورمزد پديدۀ نوظهوري نيست و پيش تر در كوشان و كوماژن، تصاوير قطعي از اين ايزد با بهره گيري از الگوهاي يوناني رومي به نمايش درآمده است، اما در نقوش برجسته ساساني، اورمزد با شمايلي متفاوت ديده مي شود. در اين دوره، وي داراي ظاهري كاملاً منطبق با ويژگي هاي هنر ايراني است و جالب آن كه در برخي از اين صحنه ها، بَرسَمي در دست دارد كه از ملزومات روحانيان زردشتي در خلال مراسم مذهبي است. بر اين اساس، معدودي از پژوهشگران و به ويژه زردشتيان، برآن اند كه اين پيكره نه از آن اورمزد كه متعلق به موبدان موبد است و اين ايزد هيچ #8206;گاه تجسمي انساني نيافته است. هدف اين نوشتار آگاهي از خاستگاه و الگوهاي هنري شمايل نگاري اورمزد در نقش برجسته هاي ساساني است. پژوهش حاضر به روش تاريخي و توصيفيتحليلي انجام گرفته است و كوشش شده كه به دو پرسش اصلي پاسخ داده شود؛ نخست آن كه، با توجه پيشينۀ شمايل نگاري اورمزد، آيا پيوندي ميان اين نقوش با تصاوير وي در نقش برجسته هاي ساساني بوده است و يا پيكرنگاري اين ايزد در نقش برجسته ها الگوي هنري متفاوتي داشته است؟ و ديگر آن كه، آيا سنت ديني زردشتي در شمايل نگاري اورمزد در هنر ساساني تأثيرگذار بوده است؟ به اين منظور، متون ديني زردشتي و شواهد باستان شناختي در ارتباط با جايگاه و شمايل نگاري اورمزد در ايران (پيش از ساساني) و مناطق ديگر مورد مطالعه و بازبيني قرار گرفتند. نتايج بيانگر آن است كه شمايل نگاري اورمزد عمدتاً برگرفته از هنر سلطنتي و شخصِ شاه و درواقع به عنوان يكي از ابزار مشروعيت به پادشاهي الهي او به شمار مي رود. در عين حال در كتاب مقدس زردشتيان، اوستا #160;اشارات و توصيفاتي وجود دارد كه نشان مي دهد برسم ازسوي ايزدان زردشتي، ازجمله اورمزد نيز مورداستفاده قرار مي گرفته و برسم به دست گرفتن تنها مختص روحانيون نبوده است؛ همچنين اشارات برخي متون فارسي ميانه دلالت بر آن دارد كه اورمزد نَه تنها در مينو مقابل زردشت تجسم انساني داشته است، بلكه در گيتي نيز داراي مظهر انساني و آن هم به شكل مَرد پارسا و يا دين مرد زردشتي است و از اين رو احتمال دارد هنرمند ساساني آگاهانه اين موضوع را براي نقش كردن برسم در دست اورمزد در شماري از نقش برجسته هاي اين دوره مدنظر قرار داده باشد.