سازمان فضايي، فرم و عملكرد قلعه‌هاي كوهستاني استان تهران، مطالعۀ موردي: قلعهشهر فيروزكوه

درميان گونه هاي مختلف معماري ساكنان فلات ايران، قلعه ها در زمرۀ يكي از شگفت انگيزترين و در عين حال پرشمارترين آن ها به شمار مي روند. اين بناها كه با هدف تأمين امنيت ساكنان اين سرزمين در نقاط مختلف آن شكل گرفته اند، با گذشت ايام توسعه و تكامل يافته و متناسب با مكان ساخت، اهداف سازندگان و عملكردشان، از سازمان فضايي و فرم خاصي برخوردار هستند. بي شك پرشمارترين قلعه ها را مي توان در قلمرويي كه ري كهن و تهران امروز را در خود پرورانده، نمود؛ به ويژه آن كه تأمين امنيت اين دو پايتخت ايران، احداث تأسيسات دفاعي را ضروري مي ساخت. در مطالعات ميداني نگارندگان، تعداد قابل توجهي از اين قلعه ها شناسايي گرديد كه بخشي از آن ها بر ارتفاعات البرز مشرف بر دشت تهران استوار گرديده اند؛ بدين سبب تعيين سازمان فضايي، فرم و عملكرد اين قلعه ها موضوع پژوهشي قرارگرفته كه نتايج آن در اين نوشتار ارائه شده است. در نيل به اين هدف، پاسخ به پرسش هايي درخصوص توزيع مكاني و زماني، الگوي حاكم بر سازمان فضايي، فرم و عملكرد و نيز كانون تمركز اين استحكامات دفاعي ضرورت يافت. در مطالعات ميداني، كه با بررسي و مستند سازي تمامي نمونه ها صورت پذيرفت، از 159 قلعه و بناي دفاعي شناسايي شده، 69 قلعه (قريب 40%) در ناحيۀ كوهستاني تهران و متعلق به ادوار پيش از اسلام و دوران اسلامي هستند. يكي از اين نمونه ها كه در مركز شهر فيروزكوه واقع است، قلعه اي است با همين نام (قلعۀ فيروزكوه) كه بزرگ ترين و مهم ترين قلعۀ كوهستاني تهران به شمار مي رود. در نوشتار حاضر تلاش گرديده تا با اتكاء بر اسناد و منابع معتبر تاريخي و پژوهش هاي ميداني باستان شناختي، اين نمونه بسيار شاخص و ناشناخته نيز معرفي گردد.