ژئوشيمي واحد هاي زمين شناسي شهرستان سرخس با نگرش بر پتانسيل ايجاد گرد و غبار

Sediments geochemistry of geological units of Sarakhs region: implications to the dust emission

يكي از عوامل بحراني منابع گرد‌‌و‌‌غبار كه كمتر به آن توجه مي‌‌شود، نقش زمين‌‌شناسي و ژئومورفولوژي به‌‌عنوان يك منبع توليدكننده گرد‌‌و‌‌غبار است. واحد‌‌هاي زمين‌‌شناسي از عواملي هستند كه در انتشار ذرات گردوغبار و توليد رسوب نقش دارند. تركيبات سنگ-شناسي با حساسيت بالايي كه به دگرساني، هوازدگي و فعاليت‌‌هاي فرسايشي نشان مي‌‌دهند، در پراكنش و توليد ذرات گرد‌‌و‌‌غبار نقش مؤثري دارند. بر مبناي پژوهش‌‌هاي بررسي‌‌شده شهرستان سرخس يكي از كانون‌‌هاي بحراني فرسايش بادي و گردوغبار است كه تحت تأثير بادهاي 120روزه سيستان قرار دارد. واحد‌‌هاي زمين‌‌شناسي موجود در اين منطقه از لحاظ حساسيت سنگ‌‌ها به هر دو نوع فرسايش آبي و بادي در رده‌‌هاي متوسط تا خيلي زياد قرار دارند. به‌‌منظور شناسايي عناصر شيميايي موجود در واحد‌‌هاي زمين‌‌شناسي و نقش آن‌‌ها در توليد گرد‌‌وغبار ‌‌به جمع‌‌آوري نمونه‌‌هاي رسوبات واحد‌‌هاي زمين‌‌شناسي در لايه سطحي و زيرسطحي و همچنين نمونه-برداري از گرد‌‌و‌‌غبار اتمسفري پرداخته شده است. نمونه‌‌ها، جهت تعيين عناصر شيميايي، مورد آزمايش طيف‌‌سنجي القايي انجام گرفت و سپس جهت شناسايي منشأ گردوغبار و ارتباط آن با واحد‌‌هاي زمين‌‌شناسي، آناليز فاكتوري و خوشه‌‌اي با استفاده از نرم‌‌افزارSPSS انجام شد. نتايج آناليز فاكتوري و خوشه‌‌اي نشان داد كه منطقه سرخس با عناصر شيميايي: سديم، روي، لانتان، آرسنيك نيوبيوم، كادميوم، نيكل، سرب، روي، ليتيم، استرانسيوم، گوگرد، سديم در فاكتور يك با منشأ تبخيري يا شيميايي و با عناصر: آلومينيوم، آهن، كبالت، توريوم، منگنز، بور، تيتانيوم در فاكتور دو و با منشأ آواري يا زميني قرار دارد. همچنين عناصر شيميايي گرد‌‌و‌‌غبار مناطق روستايي: بزنگان، شورلق، بغبغو، پده و باغك با واحد‌‌هاي زمين‌‌شناسي آب دراز، چهل كمان، نهشته‌‌هاي كواترنري، آب تلخ و خانگيران در يك گروه قراردارند و داراي يك منشأ مشترك هستند. بر اساس فاكتور غني‌‌شدگي عناصر شيميايي بر، آرسنيك، گوگرد، توريم، نيكل و ليتيم با منشأ انسان زاد (شيميايي- تبخيري) معرفي شده‌‌اند.

One of the critical factors dust sources less consideration is the role of geology and geomorphology as a source of dust emission. Geological units are one of the factors involved in the release of dust particles and the production of sediment. Lithological components with high sensitivity to alteration, weathering, and erosion, play an influential role in the emission and distribution of dust particles. Based on research, Sarakhs County is one of the critical corridors of wind erosion and dust storms in Iran that is affected by 120-days winds of Sistan The sensitivity of the geological units to wind and water erosion in this area categories from medium to very high. To identify the chemical elements of the geological units and their roles in dust emission, soil samples were collected from the surface, and sub-surface layers of the geological units and airborne dust were also collected from the atmosphere. Samples were analysed by induction spectroscopy to determine their chemical elements. To identify the origin of dust and its relationship with geological units and also their classification, factor and cluster analysis was performed. The results of factoring and clustering analysis showed the Sarakhs region with chemical elements sodium, zinc, lanthanum, arsenic, niobium, cadmium, nickel, lead, zinc, lithium, strontium, sulfur, sodium is in factor one with an evaporative and chemical origin, and with elements of aluminum e, iron, cobalt, thorium, manganese, boron, and titanium is in factor two with a detrital and terrestrial origin. Also, the chemical elements of dust in rural areas of Bazangan, Shorlugh, Baghbghoo, Padeh, and Baghak are in the same group as the geological units of Abe-Daraz, Chehel-e-Kaman, Quaternary deposits, bitter water, and Khangiran and have a common origin. The chemical elements barium, arsenic, sulfur, thorium, nickel, and lithium were introduced based on enrichment factors of human origin (chemical-evaporative).