بيت‌الحكمه مأمون و عوامل شكل‌گيري و افول آن با محوريت نقش جريان اعتزال

«بيت‌الحكمه» مأمون كتابخانه‌اي سلطنتي بود كه در عصر اول عباسي همزمان با خلافت هارون عباسي (170ـ193ق) و وزارت خاندان برامكه در سال ۱۸۷ق/۸۰۳م تأسيس شد و در دوران خلافت مأمون تا متوكل (198ـ232ق) به اوج شكوفايي رسيد و از عصر متوكل (232ـ247ق) رو به افول نهاد. جريان اعتزال در شكل‌گيري، رونق و افول بيت‌الحكمه مأمون نقش بسزايي داشت. اين پژوهش با هدف ارائه تصويري از نقش جريان اعتزال در شكل‌گيري بيت‌الحكمه ازيك‌سو و فروكاهش رونق آن ازديگرسو، به عوامل مؤثر در شكل‌گيري و فروپاشي آن به شيوة توصيفي ـ تحليلي با تمركز بر نقش انديشه و جريان اعتزال مي‌پردازد. براساس يافته‌هاي تحقيق، مقابله با نفوذ علمي و معنوي اهل‌بيت ، با به جريان انداختن حركت‌هاي جديد علمي و گرايش شديد مأمون و خلفاي پس از وي تا متوكل به انديشه اعتزال از جمله عوامل شكل‌گيري بيت‌الحكمه بود. كاهش رونق نهضت ترجمه، خروج دانشمندان از بغداد، تلاش گسترده مأمون در دفاع از انديشه‌هاي اعتزالي، سخت‌گيري‌هاي فراوان نسبت به مخالفان اعتزال، سياست‌هاي ضداعتزالي متوكل، اطرافيان او و خلفاي پس از وي، ترويج حديث‌گرايي به‌جاي خردگرايي ـ كه شالوده جريان اعتزال بود ـ و عدم تسامح و تساهل خلفاي پس از مأمون با انديشمندان و علماي مذاهب گوناگون و به‌ويژه معتزله به‌لحاظ اعتقادي موجب افول بيت‌الحكمه مأمون شد. البته شكل‌گيري قدرت‌هاي نيمه متمركز و گاه كاملاً مستقل در شرق و غرب خلافت عباسيان و تقابل آنان با دستگاه خلافت را نيز به‌عنوان عامل سياسي نمي‌توان ناديده گرفت.