گزارش نشست «كند و كاوي در ماهيت خيابان لاله زار و پيامدهاي اجتماعي احياء آن»

اقدامات شهرداري تهران در راستاي ساماندهي، بهسازي، نوسازي و احياي يكي از خيابان¬هاي قديمي شهر تهران (كه مي¬توان از آن به عنوان يكي از نمادهاي هويتي شهر تهران يادنمود) كه از ديرباز تا كنون مورد توجه متخصصان حوزه¬هاي مختلف بوده است بهانه¬اي بود تا نشستي با عنوان "كند و كاوي در ماهيت خيابان لاله زار و پيامدهاي اجتماعي احياي آن" با همت گروه علمي و تخصصي ارزيابي تاثيرات اجتماعي انجمن جامعه شناسي ايران و مشاركت گروه مطالعات شنبه شهر و مركز علمي و تخصصي ارزيابي تأثيرات اجتماعي پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات اجتماعي جهاد دانشگاهي در روز چهارشنبه مورخ 22 آبان سال 1398 در دانشكده علوم اجتماعي دانشگاه تهران در سالن اجتماعات انجمن جامعه شناسي ايران برگذار گردد. هدف¬هاي بيان شده از سوي مديريت شهري در راستاي ساماندهي، بهسازي، نوسازي و احياي اين خيابان را مي¬توان به قرار زير بيان نمود: • احياي بافت تاريخي و فرهنگي خيابان لاله‌زار • بهبود منظر شهري و ايجاد فضاي عمومي شهري • تغييرات در معماري و نشانه¬هاي شهري براي نمود بافت تاريخي خيابان لاله‌زار • افزايش امنيت شهري و حذف فضاهاي بي دفاع شهري • گسترش فضاي پياده محورو بهبود پياده¬راه‌ها • غني سازي اوقات فراغت شهروندان تهراني • ايجاد حيات جمعي شهروندان با بازتوليد فضاي تاريخي و فرهنگي خيابان لاله‌زار • ترويج روحيه گردشگري • جذب سرمايه¬گذاران به اين خيابان • و... دراين نشست تلاش شد تا نخست با بررسي پيشينه شكل¬گيري و فرآيندتغييرات رخ داده در اين خيابان در دوره¬هاي مختلف تاريخي شناختي كلي در خصوص آن براي حاضران ايجاد و در ادامه به بررسي برخي از پيامدهاي اجتماعي تغييرات رخ داده توسط مديريت شهري در اين خيابان اشاره شود. به اين منظور جناب اقاي مهندس مجيد منصور رضايي موسس و مدير مطالعاتي شنبه شهر و جناب اقاي دكتر هادي برغمدي مدير مركز علمي و تخصصي ارزيابي تاثيرات اجتماعي جهاد دانشگاهي با انجام دو سخنراني به دو وجه اشاره شده در اين خصوص پرداختند. در ابتدا آقاي مهندس منصور رضايي سخن خود را در خصوص تهران و سير تاريخي پايتخت بودن تهران از دوره قاجار تا به امروز آغاز كردند، ايشان تقاطع خيابان لاله زار با خيابان انقلاب را دروازه زمان تهران خواندند و افزودند: "با گذار از اينجا گذر از سنت به تجدد را مشاهده ميكنيم، از تهران شناخت خوبي وجود ندارد، در زمان قاجار تهران يك روستاي ساده مثل بقيه روستاها بوده و در زمان آقا محمد خان قاجار تهران به پايتخت تبديل مي‌شود، اما سوال اينجاست كه چرا در بين آن همه روستاي پر از ثروت، هنر و مدنيت تهران كه در آن زمان يك روستاي ساده بوده است به پايتختي برگزيده مي‌شود؟ محدوده اين پايتخت به اين شكل است كه جنوب آن توپخانه و مولوي امروزي بوده است، اما اگر از موضوع آقا محمد خان بگذريم و برسيم به اين جريان تجدد و خيابان لاله زار، بايد بهسه تن از شاهان اشاره كنم: فتحعلي شاه، محمد شاه و ناصرالدين شاه قاجار كه تجدد شهري نتيجه عملكرد ناصرالدين شاه است، در آن زمان اين تجددي كه در تهران در حال رخ دادن استارتباطي با تجدد عمومي كه در حال رخ دادن است، دارد و اينكه به صورت كلي چرا به آن تجدد گفته مي‌شود، ناصرالدين شاه بعد از ملاقات با اميركبير و تاسيس مدرسه دارالفنون توسط اميركبير كه اين مدرسه اثر بسزايي در توسعه شهر داشت، اولين نقشه تهران را تهيه كرد كه 4 كيلومتر مربع بود ( امروز تهران 750 كيلومتر مربع است ) در آن زمان ناصرالدين شاه از مدرسه تهران مي‌خواهد كه طرح توسعه تهران را با الگوي اروپايي و به طور مشخص فرانسوي آماده كند، در اين طرح توسعه خيابان تحت عنوان راه، معبر و... جايگاه بسيار مهمي پيدا مي‌كند چرا كه خيابان شهر را گسترش مي‌دهد وسعت تهران را از چهار كيلومتر مربع به نه كيلومتر مربع تغيير داد." ايشان در ادامه بيان داشتند كه: "در اين دوره با به وجود آمدن مغازه¬ها، در جداره خيابان لاله‌زار كاربري مسكوني ـ تجاري پديد مي¬آيد و به سمت الگوي اروپايي پيش مي‌رود. بسياري از جلوه¬هاي مدرنيته مثل اولين گل فروشي، اولين كافه، اولين تئاتر، اولين سينما، اولين پاساژ و... در اين مرحله اتفاق مي‌افتد. در لاله زار در زمان شكل‌گيري حكومت پهلوي در سال 1304 و روي كارآمدن رضاشاه يك جريان اقتدارگرا شكل مي¬گيرد، معماري هاي آن دوره بيانگر تجلي اين نگاه اقتدارگرا است. وجود تعداد زيادي سالن تئاتر، سينما، چاپخانه و كافه نشان دهنده پويا و فعال بودن خيابان لاله زار است، اين خيابان وجوه مهمي براي تهران دارد كه يكي از آنها وجه معماري است، در دهه 1310 تا 1330 ما معماران درجه يكي را در ايران داريم مثل ماركوف كه از دل مدارسي كه جريان مدرنيته را نمايندگي مي‌كنند بيرون آمده‌اند. همچون مدرسه هنرهاي زيباي پاريس، اين معماران بسيار توانمند بودند براي معماري ساختمان¬هاي خيابان لاله زار، و اين خيابان با پتانسيل بالاي خود به آنها امكان خلق آثار هنري در معماري مدرن آن دوره را مي داد. يكي ديگر از جرياناتي كه در اين خيابان وجود داشت، جريان كافه نشيني و يا روشنفكري است، در پيش از دهه 1320 كافه¬هاي تهران در لاله¬زار فضايي براي شكل¬گيري يك جريان فرهنگي بود و فقط جايي براي ملاقات و غذا خوردن نبوده است، جريان ديگري كه اين خيابان از آن پشتيباني مي‌كند جريان سينما است، تعداد زيادي سينما در لاله زار وجود داشت كه اولين فيلم ايراني به نام دختر لر در اين سينما ها نمايش داده مي‌شود. در خيابان لاله زار يك هتل بي‌نظير وجود دارد به نام گراند هتل، همچنين خيابان لاله زار از جمله معدود خيابان¬هايي است در ايران و جهان كه موسيقي در آن اجرا مي‌شده است و با عنوان موسيقي لاله زار معروف بوده است. موضوع ديگري كه در اين خيابان به چشم مي‌خورد، توليد مجلات بود، بسياري از مطبوعات مثل كيهان، مطبعه فاروس و ديگر روزنامه¬ها در اينجا بودند، در مجموع ميخواهم به اين برسم كه بسياري معتقد هستند كه جريان اضمحلال خيابان لاله‌زار چگونه شروع شد و شكل گيري آن چگونه شروع شد؟اين سوال را بايد اينگونه پاسخ داد كه اگر لاله زار خودش ماحصل جريان تجدد بود، خودش هم نيز قرباني اين تجدد شهرياست، اين به آن معناست كه با توسعه تهران سينماهاي جديدي در دهه چهل و پنجاه ساخته مي‌شود. در خيابان¬هايي مثل تخت جمشيد، وليعصر، يوسف آباد و... همچنين كافه هاي جديدي ساخته مي¬شود، هتل¬هاي جديدي ساخته مي¬شود، اين امر باعث مي¬گردد خدماتي كه در لاله زار وجود داشت به جاهاي ديگري مثل تجريش منتقل شود. از انقلاب سال پنجاه و هفت(با توجه به اينكه معمولا بعد از هر انقلابي نماد هاي حكومت قبلي از بين برده مي¬شود) به خيابان لاله زار به عنوان كالبد هر گونه فساد، هر گونه فحشاو هر گونه امر ناپسند حمله مي‌شود و تمام مشروب فروشي¬ها، كاباره¬ها، مراكز فساد بسته مي¬شوند، اما در كنار اين¬ها سينما، تئاتر، كتاب فروشي ها هم تعطيل مي‌شود و اين جريان به همه چيز بسط پيدا مي‌كند، بر همين اساس ما با يك جريان جا به جايي بعد از انقلاب در اين خيابان مواجه هستيم كه فروشندگان لوازم الكتريكي در آنجا مستقر ميشوند كه تا امروز هم وجود دارند." آقاي رضايي در پايان سخنان خود به مقايسه خياباني در تركيهبا لاله‌زار كه شباهت¬هايي در برخي از ويژگي¬ها با يك ديگر دارند پرداخته ودر اين خصوص بيان داشتند: "خياباني در تركيه وجود دارد به نام استكلال ( استقلال ) كه مانند خيابان لاله زار يك دوره افول دارد و تمام ساختمان¬هاي ارزشمندش به انباري و توليدي تبديلشه بود و تمام صاحبانش به جاهاي ديگري مهاجرت كرده¬بودند، تا سال 1992 خيابان استكلال خرابه¬اي بود مانند لاله زار ما، اما در سال 1992 دانشگاه " آي تي يو" با برخي از"ان جي او"¬ها و شهرداري تصميم ميگيرند كه نماي جلوي همه ساختمان¬ها را تعمير كنند و از صاحبان مغازه¬هاي قديمي كه به خارج مهاجرت كردند در خواست مي¬شود كه بارديگر به اين خيابان برگردند و كسب و كار خود را احيا كنند و اين خيابان به پياده راهي زيبا تبديل ميشود و اين همكاري ميان بخش خصوصي، بخش دولتي و نهادهاي مردمي موجب شده است كه اين خيابان به يكي از مكان¬هاي گردشگري اين كشور تبديل شده و سالانه ميليون¬ها گردشگر داخلي و خارجي به خود جذب نمايد." در ادامه آقاي دكتر هادي برغمدي سخنانشان را با ارائه گزارشياز تصميم مديريت شهري در خصوص خيابان لاله¬زار آغاز نمود و تلاش كرد تا با نگاهي به اقدامات و تصميم¬هاي گرفته شده در خصوص اين خيابان كه برخي از آن¬ها به سال 1380 مروبط مي¬شده است به آنچه موجب شده مديريت شهري امروز دست به اقداماتي در اين خيابان بزنداشاره نمايد. ايشان در اين خصوص بيان داشتند: "شهرداري منطقه 12 تهران در اين خيابان و اقدامات مدنظر پيش از هر اقدامي تصميم گرفت پيامدهاي اقدام خود بسنجد و مشخص كند كه با اين اقدام چه اتفاقي براي كسبه، ساكنان، موتوري¬ها و ساير ذينفعان خواهد افتاد. در اين مقطع زماني گروه پژوهشي مربوط به اتا وارد ميدان شد، در نخستين اقدام برآوردي كه ما به دست آورديم چيزي حدود 5700 واحد فعال در لاله زار و حومه آن در حال فعاليت بودند كه بايد مورد بررسي قرار مي¬گرفتند. بعد از ورود به فضا مطالعات اسنادي، ميداني، تطبيقي و پيمايش با گروه¬هاي مختلف انجام شد و در اين راستا مصاحبه¬هاي فردي با مسئولان، نهادهاي فعال همچون اتحاديه الكتريكي، شوراياران، متخصصان اين حوزه، نهادهاي فعال در لاله¬زار، سازمان¬هاي ذينفع و... صورت پذيرفت" از جمله نكات مهم در اين پژوهش كه ايشان به آن اشاره نمودند تعداد فراوان پژوهش¬هاي انجام شده در حوزه¬هاي مختلف در خصوص اين خيابان بوده است كه از نظر ايشان اين تعدد مطالعات از سويي اهميت اين خيابان براي متخصصان حوزه¬هاي مختلف را نشان مي¬دهد و از سوي ديگر نشان از آن دارد كه در دوره¬هاي مختلف مديريتي اين خيابان و اصلاح و يا تغيير در وضعيت آن از جمله دغدغه¬هاي مديران شهري بوده و هست.آقاي دكتر برغمدي در ادامه ودر بيان برخي از مطالعات اسنادي خود بيان داشتند: "براساس نتايج به دست آمده از مطالعات اسنادي، برتري پياده به سواره در لاله زار واقعيتي بود كه با كليه اسناد بالادستي همخواني دارد، بنابراين منع قانوني براي اين موضوع وجود ندارد، حتي به¬طور مشخص دراسناد بالادستي اشاره شده است كه اين خيابان بايد به پياده راه تبديل شود." از جمله نكاتي كه ايشان در سخنان خود به آن اشاره نمودند اشاره به برخي نتايج حاصل از سرشماري نفوس و مسكن در اين محدوده بوده است. ايشان بيان داشتند كه جذب جمعيت ساكن و جلوگيري از مهاجرت از جمله مسائل مهم براي مديران شهري منطقه12 شهرداري تهرران از سال¬هاي گذشته بوده است و خالي شدن از سكنه به عنوان يكي از مسائل اين منطقه مطرح بوده است. اما با توجه به دو سرشماري اخير اين منطقهافزايش جمعيت و مهاجرپذير بوده است. هرچند بررسي علت مهاجرپذيري اين منطقه پژوهشي مستقل را مي¬طلبد اما بايد در كنار اقدامات شهرداري در اين منطقه عامل اقتصادي و سختي سكونت و گراني آن در ساير مناطق را نيز در شمار متغيرهاي موثر بر اين رخداد قلمداد نماييم. آنچه در اين بين قابل تامل است كاهش جمعيت محله لاله¬زار ـ فردوسي در اين وضعيت(يعني افزايش جمعيت منطقه12 شهرداري تهران) است. اين كاهش جمعيت زماني كه دركنار تغيير نسبت جنسي و افزايش مردان نسبت به زنان و همچنين افزايش بعد خانوار قرار مي¬گيرد نشان از افزايش خانه¬هاي مجردي و احتمالا خانه¬هاي كارگرنشين در اين محله دارد كه نيازمند توجه بيشتر مديران شهري است. دكتر برغمدي در خصوص ساير نتايج اين طرح اضافه كردند: "در نياز سنجي كه ما انجام داديم مشخص شد اين بهسازي و نوسازي معابرجزء دغدغه هاي كسبه در لاله زار بوده است، در حوزه هويت شهري سازمان¬هاي زيادي پاي كار هستند، به عنوان مثال سازمان ميراث فرهنگي تلاش دارد لاله زار را ثبت تاريخي كند و معتقد است با اين اقدام مي¬تواند به تغييرات كالبدي در اين خيابان پايان داده و بناهاي باارزش را حفظ نمايد." ايشان همچنين از كشف و بررسي برخيآسيب¬هاي اجتماعي در كوچه و پس كوچه‌هاي لاله زار خبر داده و بيان داشتند كه بر اساس مشاهدات گروه پژوهش در روزها و ساعت¬هاي خاصي مي¬توان فراواني برخي از اين مسائل و آسيب¬ها را مشاهده نمود كه در اين خصوص لكه¬ها و مراكزي شناسايي شده است. به¬طور مثال كارتون خوابي، فروش مواد و روسپيگري در برخي از مكان¬ها وجود داشته كه از آن جمله مي¬توان به كوچه باربد و كوچه نوشين اشاره نمود و ساير اين الكه¬ها نيز بر روي تصويري مشخص و در اختيار مسئولان شهري قرار گرفته است تا در بهسازي، نوسازي و احياي اين خيابان به اين موارد نيز توجه گردد. از جمله نكاتي كه در سخنان ايشان وجود داشت ضعف اطلاع¬رساني در مورد فعاليت¬هاي انجام شده در اين خيابان بود. اين ضعف اطلاع¬رساني هم در خصوص كسبه و عابران از آنچه قرار است رخ دهد بوده است و هم نهادها و سازمان¬هاي حاضر در خيابان و يا ذي¬نفع. بسياري از نهادهاي مرتبط با موضوع همچون ميراث فرهنگي، اورژانس، آتش¬نشاني، اوقاف و... اعلام كرده بودند كه از طرح بي¬اطلاع هستند كه به بيان آقاي برغمدي با تشكيل گروه¬هايي در اين خصوص و ارائه¬ي پيشنهادهايي براي هماهنگي بيشتر دراين منطقه ستاد ساماندهي خيابان لاله¬زار تشكيل شده است كه اين ستاد در تلاش براي ايجاد هماهنگي و همكاري بين ذي¬نفعان فردي، گروهشي و سازماني در اين خيابان بوده است. در انتهاي نشست نيز ايشان با بيان چهار سناريوي پيشنهادي تلاش كردند آينده¬ي پروژه را در چهار وضعيت ترسيم نمايند و در نهايت پيشنهاد خود را در قالب برنامه¬هايي(نام ارتباطي و نظام اجرا) بيان داشته و تاكيد نمودند كه در اجراي طرح خيابان لاله¬زار مشاركت تمامي گروه¬هاي حاضر در اين خيابان يك ضرورت غيرقابل چشم¬پوشي بوده و بدون مشاركت آن¬ها اين طرح نمي¬تواند به هدف¬هاي خود دست يابد.