كاربست الگوي خوانش شعر مايكل ريفاتر در حل مشكل بيت «پير ما گفت خطا..» از حافظ

بيت «پير ما گفت خطا بر قلم صنع نرفت/ آفرين بر نظر پاكِ خطاپوشش باد» ازجمله ابيات بحث‌برانگيز ديوان حافظ است كه حساسيت و توجه بيشتر شارحان را برانگيخته است. تاريخچة شرح و تأويل اين بيت ديرينه‌اي حدوداً پنج‌قرني دارد. يعني از زماني‌كه ملا‌جلال‌الدين دواني در نيمة دوم قرن نهم هجري‌قمري به شرح اين ‌بيت پرداخت تا به‌امروز شارحان بسياري دربارۀ معناي آن نكته‌ها گفته‌اند و نوشته‌اند. وجود اين اختلافات بي‌پايان انگيزه‌اي شد تا در اين مقاله تلاش شود با استفاده از روش توصيفيتحليلي و به‌اتكاي الگوي مايكل ريفاتر، معناي بيت به استناد شواهد متني و همچنين ارتباط معنايي بخش‌هاي مختلف غزل شرح شود. ريفاتر با طرح دوگانة خوانش محاكاتي و نشانه‌شناسانه، درك دلالت‌هاي نهفتة شعري را در گرو تمركز بر شيوة بازنمايي ايدة اصلي در قالب «انباشت‌ها» و «منظومه‌هاي توصيفي» متن مي‌داند. براين‌اساس غزل مورد بحث به چهاربخش مختلف تقسيم شد و پس از بررسي انباشت‌هاي واژگاني اين بخش‌ها و يافتن ايدة محوري يا به‌تعبير ريفاتر «ماتريس» اثر، بيت موردمناقشه در ساية ماتريس يافته‌شده بازخواني شد تا مستندترين تأويل ارائه‌شده براي آن شناسايي و عرضه شود. براين‌اساس ايدة «خطاپوشي» به‌مثابه «خطا نپنداشتن»، نه «درگذشتن از خطا» به‌عنوان ماتريس تشخيص داده شد و با تكيه بر آن اين نتيجه حاصل آمد كه منظور از «خطاپوشي» به‌عنوان صفتي ستوده در نزد پير «خطا نديدن» كاستي‌ها و شرور اين‌جهاني است نه «چشم‌پوشي» از آنها به‌مثابه خطاهايي حقيقي كه وجود نظام احسن را با چالش مواجه مي‌سازند. نكتة ديگر آنكه اگر كليت غزل با محوريت بيت چهارم مورد خوانش قرار گيرد، مشكل بيت مورد مناقشه تاحدود زيادي حل خواهد شد؛ چراكه شواهد محكم متني نشان مي‌دهند، حافظ اين غزل را بيشتر با نيت درخواستي دوستانه از شاه‌شجاع دربارة خطاپوشي نسبت‌ به خطاي منتسب به او سروده است؛ خطاپوشي‌اي كه حاصل خطانپنداشتن آن نسبت دروغ است، نه درگذشتن از آن به‌مثابه خطايي حقيقي.