ارزيابي برهمكنش ژنوتيپ × محيط براي عملكرد دانه هيبريدهاي آفتابگردان با استفاده از روش GGE باي‌پلات

چكيده مبسوط مقدمه و هدف: آفتابگردان يكي از مهم‌ترين گياهان دانه روغني در جهان محسوب مي‌شود كه روغن آن ارزش غذايي و اقتصادي بالايي دارد. شناسايي و گزينش ژنوتيپ‌هاي پرمحصول با خصوصيات مطلوب در اين گياه از اهميت زيادي برخوردار است. ارزيابي ژنوتيپ‌هاي آفتابگردان در شرايط محيطي مختلف، مي‌تواند در شناسايي ژنوتيپ‌هاي پايدار و با پتانسيل عملكرد بالا مفيد باشد. بنابراين هدف از اين مطالعه، انتخاب بهترين هيبريدهاي آفتابگردان بود. مواد و روش‌ها: در اين مطالعه، تعداد 24 هيبريد جديد آفتابگردان به همراه رقم گلسا در چهار ايستگاه‌ تحقيقاتي (كرج، بروجرد، شاهرود و گرگان) در قالب طرح لاتيس ساده (5 ×5) با دو تكرار در سال زراعي 1399 مورد ارزيابي قرار گرفتند. از روش آماري GGE باي‌پلات با مدل اثر ژنوتيپ + برهمكنش ژنوتيپ × محيط براي ارزيابي پايداري و سـازگاري ژنوتيپ‌ها در محيط‌هاي مورد بررسي استفاده شد. يافته‌ها: نتايج تجزيه مركب عملكرد دانه نشان داد كه اثر محيط، اثر ژنوتيپ و اثر متقابل ژنوتيپ × محيط معني‌دار بود. معني‌دار بودن اثر متقابل ژنوتيپ × محيط، بيانگر واكنش متفاوت ژنوتيپ‌ها در محيط‌هاي مختلف بود و از اينرو، امكان تجزيه پايداري ژنوتيپ‌ها وجود داشت. نتايج تجزيه پايداري ژنوتيپ‌ها با روش GGE باي‌پلات نشان داد كه دو مؤلفه اول و دوم GGE باي‌پلات، 67/7 درصد از تغييرات كل عملكرد دانه را توجيه كردند. بر اساس نمايش چندضلعي باي‌پلات، ژنوتيپ G13 در محيط شاهرود، ژنوتيپ G6 در محيط‌هاي كرج و بروجرد و ژنوتيپ‌هاي G5 و G19 در محيط گرگان، ژنوتيپ‌هاي برتر و با سازگاري خصوصي بالا بودند. بر اساس باي‌پلات ژنوتيپ فرضي ايده‌‌آل، ژنوتيپ‌هاي G6، G14، G3 و G4 از نظر هر دو عامل پايداري و ميانگين عملكرد دانه، بهتر از ساير ژنوتيپ‌ها بودند و سازگاري عمومي بالايي در همه محيط‌هاي مورد بررسي داشتند. همچنين نتايج نشان داد كه كليه محيط‌ها داراي قابليت تمايز بالايي بوده و توانستند تفاوت‌هاي بين ژنوتيپ‌ها را به خوبي آشكار كنند. محيط بروجرد نزديك‌ترين محيط‌ به محيط ايده‌آل بود و بيشترين تمايز و بيانگري را نشان داد. نتيجه‌گيري: در مجموع، ژنوتيپ‌هاي G6، G14، G3 و G4 از نظر هر دو عامل پايداري و ميانگين عملكرد دانه، بهتر از ساير ژنوتيپ‌ها بودند و مي‌توان از آن‌ها براي انجام آزمايشات بيشتر از جمله آزمايشات سازگاري استفاده نمود.