متون ترجمه‌شده در ايران پيشامشروطه و ارزيابي موضوعي آنها

هدف نوشتار پيش رو، بررسي اين مسئله است كه ترجمۀ متون اروپايي در ايران، چگونه در افق تاريخي ايران پديدار گشت و تأثيرات شكلي و مضموني آن بر ترجمۀ متون دورۀ پيشامشروطه چه بود. به منظور پيشبرد كار از روش تحليل تاريخي و تفسير متون ترجمه شده استفاده مي‌شود. دستاورد پژوهش نشان مي‌دهد كه در رابطۀ ترجمۀ متون اروپايي با تحوّلات تاريخي ايران در دورۀ مذكور، دو ديدگاه غالب، قابل طرح است: الف) ديدگاهي كه اين حركت را نتيجۀ كوشش عدّه اي از مُبلّغان مذهبي و مأموران سياسي خارجي از جمله گوبينو مي‌ انگارد. به باور پيروان اين ديدگاه، حركت مستشرقان و نمايندگان دستگاه‌ هاي سياست خارجي بيگانه از سر انگيزه ‌هاي خيرخواهانه و براي بهبودي جامعۀ ايراني بود و يا انگيزۀ تبليغ مذهبي و پيشبرد اهداف سياسي كشور متبوعشان در اين زمينه اثرگذار بود؛ ب) رويكردي كه حركت ترجمه‌ را صرفاً به بصيرت و آزادمنشي تعدادي از حُكام و صدراعظم‌ ها نسبت مي‌ دهد. مطابق اين نظر، گروه مذكور شناخت مشاهده‌ اي و يا معرفتي نسبت به تحوّلات اروپا داشتند و با يك درك تاريخي از آن بر انجام ترجمه به‌مثابۀ اقتباس الگوهاي فكري و فرهنگي جديد روي آوردند تا به‌زعم خود راه ميان بُري از تجارب دنياي بيروني بيابند. طرفداران هر يك از ديدگاه‌ هاي مذكور به جهت يك‌سونگري به مسئله، قادر به شناخت واقعي نشده‌ اند؛ زيرا رابطۀ حركت ترجمه و ظهور تحوّلات در عصر تاريخي مذكور را بايد به‌صورت ديالكتيكي ‑تأثير و تأثّر متقابل‑ در نظر گرفت. به عبارت روشن تر، خوانش انديشه علمي و فكري اروپا، اُفق تاريخي جديدي را براي ايرانيان رقم زد كه زمينه‌ ساز تحوّلات نوظهور در عصر قاجار شد و متقابلاً، كيفيّت تحوّلات بر مضمون و جهت ‌گيري‌ هاي حركت ترجمه (سنخ شناسي موضوعي آثار ترجمه شده) اثرگذار بود.