نهادهاي صوفيه در بيت‌ المقدس مملوكي و كاركردهاي اجتماعي و فرهنگي آنها

Sufi Institutions in Mamluk Jerusalem and Their Social and Cultural Functions

اين مقاله به بررسي چگونگي شكل­ گيري و گسترش سه نهاد اصلي صوفيه، خانقاه، رِباط و زاويه در بيت ­المقدس دورۀ مملوكي پرداخته و اين پرسش پي ­گرفته شده كه كاركرد اين نهادها در حيات اجتماعي و فرهنگي اين شهر چه بوده است. بنابر يافته­ هاي اين پژوهش در اين دوره 30 نهاد صوفيانه، شامل هفت خانقاه، شش رباط و 17 زاويه در بيت المقدس بنياد نهاده شد. بانيان خانقاه ­ها و رباط­ها عمدتاً سلاطين و اميران مملوكي بودند، امّا زاويه‌ها را معمولاً خود مشايخ صوفيه بنياد مي­ كردند. اين نهادها افزون بر كاركردهاي آموزشي و تربيتي، اقامتگاهي و مهمان ­پذيري كاركردهاي كلان اجتماعي و فرهنگي نيز داشتند. از جملۀ اين كاركردها مشروعيت­ بخشي به حكومت و سلاطين مملوكي بود؛ فرمانروايان مملوكي به عنوان بانيان اصلي و تامين ­كنندگان مالي اين سه نهاد از آنها براي تحكيم و تقويت پايه هاي ديني سلطنت خويش بهره مي ­گرفتند. شكل­گيري و گسترش نهادهاي صوفيه در اين دوره همچنين يكي از عامل­هاي مهم در بازيابي هويت اسلامي بيت ­المقدس و اسلامي ­شدن اين شهر بود.

This article examines the formation and expansion of three main institutions of Sufism including Khānqah, ribāṭ, and zāwīyah in Jerusalem during the Mamluk period and raises the question of what was the function of those institutions in the social and cultural life of the city. According to the findings of this study, thirty Sufi institutions including seven khānqahs, six ribāṭs and 17 zāwīyahs were founded in Jerusalem during this period. The founders of the khānqahs and Ribāṭs were mainly Mamluk Sultans and Amirs, but the Zāwīyahs were instituted by the Sufi sheikhs. In addition to their educational and pedagogic functions, those institutions also had a large social and cultural function of accommodation and hospitality. By that they legitimize the Mamluk rulers, as the main founders and financiers of the institutions and so they used them to strengthen the religious foundations of their monarchy. The formation and expansion of Sufi institutions during this period was also one of the important factors in restoring the Islamic identity of Jerusalem and the Islamization of the city.